Ważność modlitw za umarłych
Jak już wiemy, umarli pamiętają o nas i modlą się w naszych intencjach. Również i my, żywi, nie powinniśmy zapominać o nich. I tak zresztą jest, ponieważ często po śmierci bliskiej osoby nasza miłość ku niej staje się jeszcze głębsza i czystsza. Zresztą Cerkiew, od samego początku, ustanowiła specjalne modlitwy w intencji zmarłych, jak również określiła pewne dni, jako poświęcone ich pamięci.1
Tradycja modlitw za umarłych sięga czasów apostolskich. Informacje na ten temat znajdujemy w pismach licznych Ojców cerkwi, np. św. Grzegorza z Kartaginy, u św. Ambrożego Mediolańskiego, czy św. Augustyna z Hippony i innych.2
Modlitwy za umarłych występują w św. Liturgii i nabożeństwach sprawowanych w ich intencjach. W modlitwach za umarłych zwracamy się do Boga, ufając w Jego miłosierdzie i dobroć. W modlitwach owych prosimy Boga o to, co Jemu samemu jest miłe i przez Niego pożądane, Bóg bowiem jako źródło miłości i miłosierdzia, pragnie, aby wszyscy ludzie dostąpili zbawienia. Bóg miłosierny bardzo pragnie, żebyśmy wszyscy pomagali sobie wzajemnie, zarówno za życia, jak i po śmierci.3
Johann Heinrich Füssli (1741-1825), Przy łożu zmarłego... Wikimedia Commons)
Ojcowie Cerkwi uczą, że nasze modlitwy za umarłych przynoszą im korzyść, pożytek. I tak św. Cyryl Jerozolimski pisze: „Wierzymy, że ogromna będzie korzyść dla dusz, za które wznoszone będą modlitwy w tym czasie, gdy składana jest Święta i Straszna Ofiara”.4
Taką samą opinię, powołując się na nauki Apostołów, wyraził również św. Jan Złotousty, a także i inni Ojcowie.
Istotne jest to, że gdy modlimy się za umarłych, którzy odeszli do wieczności nieprzygotowani, to dokonujemy świętego i podobającego się Bogu czynu, bo chociaż owi umarli mogą zrozumieć, że źle czynili za życia, to jednak sami sobie pomóc już nie są w stanie, po śmierci bowiem nie mają możliwości żałowania i pokuty za przewiny.5
Tę prawdę wyjawił nam Pan Jezus w przypowieści o bogaczu i Łazarzu czy o dziesięciu pannach:
„Wtedy podobne będzie królestwo niebieskie do dziesięciu panien, które wzięły swoje lampy i wyszły na spotkanie pana młodego. Pięć z nich było nierozsądnych, a pięć roztropnych. Nierozsądne wzięły lampy, ale nie wzięły z sobą oliwy, Roztropne zaś razem z lampami zabrały również oliwę w naczyniach. Gdy się pan młody opóźniał, zmorzone snem wszystkie zasnęły. Lecz o północy rozległo się wołanie: „Pan młody idzie, wyjdźcie mu na spotkanie!” Wtedy powstały wszystkie owe panny i opatrzyły swe lampy. A nierozsądne rzekły do roztropnych: „Użyczcie nam swej oliwy, bo nasze lampy gasną”. Odpowiedziały roztropne: „Mogłoby i nam, i wam nie wystarczyć. Idźcie raczej do sprzedających i kupcie sobie!” Gdy one szły kupić, nadszedł pan młody. Te, które były gotowe, weszły z nim na ucztę weselną, i drzwi zamknięto. W końcu nadchodzą i pozostałe panny, prosząc: „Panie, panie, otwórz nam!” Lecz on odpowiedział: „Zaprawdę, powiadam wam, nie znam was”. Czuwajcie więc, bo nie znacie dnia ani godziny”. (Mt 25, 1-13 BT)
Z powyższego tekstu wynika jasno, że tylko doczesne życie jest miejscem i czasem, gdzie możemy zasłużyć sobie na zbawienie duszy. Jeśli więc odejdziemy stąd, nie pokutując, nie żałując za popełnione zło, a także nie zadość czyniąc, zamykamy sobie drogę do życia wiecznego, do wspólnoty z Bogiem i ze świętymi. Święty Paweł mówi o tym jasno:
„Oto teraz czas upragniony. Oto teraz dzień zbawienia”. (2 Kor 6, 2 BT)
oraz:
„A zatem, dopóki mamy czas, czyńmy dobrze wszystkim, a zwłaszcza naszym braciom w wierze”. (Ga 6, 10 BT)
Św. Klemens Rzymski natomiast tak powiada:
„Tak więc wyrażajmy skruchę, póki żyjemy na ziemi, bowiem jesteśmy gliną w rękach artysty (…), póki jeszcze żyjemy na tym świecie, powinniśmy kajać się z całego serca, żałując za to zło, któregośmy dokonali w ciele, aby otrzymać od Pana zbawienie, póki jeszcze mamy czas skruchy. Bowiem po naszym odejściu ze świata nie możemy już wyznawać i pokutować. Tak więc, bracia, my tylko wówczas otrzymamy życie wieczne, gdy wypełnimy wolę Ojca, zachowując w czystości ciało i zachowując przykazania Pańskie. Bowiem Pan mówi w Ewangelii: jeśli nie będziecie wierni w małym, kto wam wielkie powierzy? Powiadam wam: wierny w małym i w wielkim będzie wierny.6 To oznacza: zachowajcie ciało w czystości, bez piętna zepsucia, aby otrzymać życie wieczne”.7
Wszyscy Ojcowie Cerkwi radzą nam, abyśmy nie powstrzymywali się od modlitw za zmarłych w grzechach. Kto bowiem zna głębiny serca drugiego człowieka? Kto wie, co zaszło w jego duszy w ostatniej minucie przed zgonem? Kto wie, jak w istocie był grzeszny dany człowiek, i jak „pracował nad jego sercem” Zbawiciel, który przecież pragnie, aby wszyscy ludzie dostąpili zbawienia.
Mając to na uwadze, Cerkiew św. nie zapomina o zmarłych, kierując do Boga modlitwy również i za grzeszników, prosząc Go podczas Boskiej Liturgii, aby dał im wytchnienie i ukojenie:
„Kapłan lub Diakon: Zmiłuj się nad nami Boże według wielkiego Twego miłosierdzia, błagamy Cię, wysłuchaj nas i zmiłuj się!
Chór: Kyrie eleison (trzy razy)
Diakon: Jeszcze módlmy się o spokój dusz sług Bożych N., aby odpuszczono im wszystkie przewinienia świadome i nieświadome!
Chór: Kyrie eleison (trzy razy)
Diakon: Módlmy się, aby Pan Bóg umieścił ich dusze tam, gdzie przebywają sprawiedliwi!
Chór: Kyrie eleison (trzy razy)
Diakon: Miłosierdzia Bożego, Królestwa Niebieskiego i odpuszczenia ich grzechów, u Chrystusa, Nieśmiertelnego Króla naszego i Boga, prośmy!
Chór: Daj im, o Panie!
Diakon: Módlmy się do Pana!
Chór: Kyrie eleison.
Kapłan: Boże duchów i wszelkiego stworzenia, Który pokonałeś śmierć i obezwładniłeś szatana i dałeś życie całemu światu, sam Panie daj odpoczynek duszom zmarłych sług Swoich (lub: słudze Swemu, lub: służebnicy Swojej) N., w miejscu światłości, w miejscu szczęśliwości, w miejscu pokoju, gdzie odstąpi od nich boleść, smutek i wzdychanie, przebacz im wszystkie grzechy popełnione myślą, mową lub uczynkiem, przebacz, jako Dobry i miłujący ludzkość, przebacz, ponieważ nie ma człowieka, który by żył i nie zgrzeszył. Ty Panie, jeden jesteś bez grzechu i sprawiedliwość twoja trwa na wieki, a Słowo Twoje jest prawdą.
Aklamacja: Albowiem Ty jesteś Zmartwychwstanie, Życie i wieczny odpoczynek zmarłych Swoich sług N. (lub: teraz wspominanych; lub: tu wpisanych), Chryste Boże nasz i Tobie chwałę oddajemy z Przedwiecznym Twoim Ojcem i Przenajświętszym i Dobrym i Życiodajnym Twoim Duchem, teraz i zawsze i na wieki wieków.
Chór: Amen”.8
Święty Jan Damasceński naucza, że kto opuścił ten świat bez żalu za grzechy, wcześniej wiodąc złe życie, temu nikt i nic nie pomoże, ale jeśli ktoś odszedł w zaświaty, mając choćby najmniejszą cnotę, o tym Pan Bóg nie zapomni.9 I takich zmarłych wspierają nasze modlitwy, pomagając im w osiągnięciu wiecznej szczęśliwości.
Św. Jan Złotousty uczy, że wstawianie się za umarłymi podczas sprawowania Św. Eucharystii, przynosi im wielkie korzyści. Powinniśmy zatem swymi modlitwami wspierać zmarłych, którzy odeszli bez pokajania bowiem oni sami sobie już pomóc nie mogą. Jeśli zatem nasi bliscy odeszli w zaświaty obarczeni brzemieniem grzechów, musimy ich wspomagać, jak dalece tylko możemy – modlitwami, postem, wspieraniem ubogich i innymi dziełami miłosierdzia. Jeśli bowiem owo będziemy czynić, nie będziemy tego czynić na próżno, dzięki nam bowiem umarli otrzymają „pewną pociechę”.10
Święty Atanazy Wielki naucza, że dusze grzeszników otrzymują pewne dobrodziejstwa, jeżeli w ich intencji sprawowana jest bezkrwawa ofiara Liturgii Eucharystycznej.11
Pamiętając o tym, Cerkiew nie rozstrzyga ostatecznie, kto dostąpił zbawienia, a kto nie, pozostawiając owo miłości, mądrości i miłosierdziu Boga. Tę myśl pięknie wyraził św. Ambroży:
„Spójrz na groby ludzi zmarłych i zobacz, co z ciebie, tj. twojego ciała zostanie, tylko proch i kości! Przypatrz się im uważnie, radzę ci, i powiedz mi, któż tam jest bogaty, a kto biedny? 12” Rozróżnij nędzarzy i bogaczy!13
Natomiast Cerkiew kierowana miłością, modli się za wszystkich zmarłych, także i za zmarłych w grzechach, nie nauczając wszakże, iż po śmierci, osoby, które odeszły w zaświaty bez pokuty i żalu, na pewno otrzymują odpuszczenie grzechów. Idąc za nauką Ojców, Cerkiew nie twierdzi także, iż dzięki modlitwom żyjących wiernych, zmarli grzesznicy zostają uwolnieni od mąk piekielnych i zostają przeniesieni z miejsca kary do raju. Chociaż dla mocy i miłości Bożej nie jest to niemożliwe. Co wyraża się w tej pięknej modlitwie zaczerpniętej z Liturgii św. Bazylego Wielkiego:
„Wspomnij Panie na odpuszczenie grzechów duszom sług Twoich N. w miejscu światłości, gdzie nie ma boleści i wzdychania, daj im odpoczynek i umieść ich tam, gdzie jaśnieje światłość Twego Oblicza”.14
A zatem z powyższych słów wynika, że św. Bazyli Wielki wierzył w to, iż nawet po śmierci człowieka Pan Bóg może jeszcze odpuścić grzesznikowi i przenieść go z piekła do raju. Ta sama idea wyraża się także w słowach św. Andrzej z Krety:
„Z całego mego serca wezwałem ku miłosiernemu Bogu i usłyszał mnie z otchłani Hadesu, i wyprowadził życie moje ze zniszczenia. (...) Odeszłaś, duszo moja od Pana swego, jak Datan i Abiran, lecz zawołaj z otchłani Hadesu: Oszczędź, aby nie pokryła cię ziemska przepaść”.15
Ojcowie uczą natomiast, że dzięki modlitwom żyjących zmarli grzesznicy mogą dostąpić pewnej pociechy, ich kara zaś stanie się lżejsza.16 Niektórzy zaś z teologów, ale o tym będzie w odrębnym rozdziale, pouczają, że każde, nawet najbardziej skalane grzechem i pychą stworzenie, czy to anioł, czy to człowiek, nawet w przyszłym wieku ma szansę na zbawienie.
Święty Jan Złotousty zalecając modlitwy za zmarłych, w tym i grzeszników, poucza, że owe modlitwy mają dla tych ostatnich szczególne, ogromne znaczenie, sprawiają bowiem, że cierpienia gehenny stają się dla nich lżejszymi.17
Wreszcie pożytek płynący z modlitw ofiarowywanych za umarłych mamy także i my sami, owymi modlitwami bowiem przywodzimy na pamięć kruchość naszych ciał i skończoność doczesności, co pobudza nas do prowadzenia dobrego życia.
Ową znikomość doczesności pięknie, w poetyckiej formie wyrażają te słowa:
„Boże, Ojcze Wszechmogący,
Boże, Synu wciąż trwający,
Boże, duszy Paraklecie,
Światło ranne na tym świecie,
W trzech osobach równo tkwiący,
Lecz istotę swą znający!
Grzeszny ku Tobie przybiegam
I rozliczne łzy wylewam:
Racz mnie przyjąć i zachować,
Bym dla Ciebie mógł pracować.
Póki jeszcze życia mego,
Chcę się pozbyć grzechu swego.
Dla Ciebie się świata zbawiam,
Dla innych go pozostawiam.
Na nic chwały wszelkiej wieniec,
Bom ja, Chryste, Twój plemieniec.
Nie mam chęci już królować,
Ani żadnych bogactw chować.
Wszystko nicością mianuję,
Ciebie, Chryste, naśladuję.
Choć ubogim być i nędznym,
Ale z Tobą złączyć więzy,
Z grodu na pustkowie brodzę,
Ich gęstwiny kocham srodze.
Wprost z pałaców, w lasów mrowie,
Wesół idę na pustkowie.
W samotności tam bytuję
Tylko dla ciebie pracuję;
Już mi ten świat dróg nie mości,
Nie zbawia Twojej miłości.
Zechciej dodać mi pomocy,
Podczas tej pustynnej nocy.
Jeśli taka Twoja wola,
Niech Twój rab dotrzyma pola.
Dla Cię, Panie, chcę pracować,
Ciebie, Panie, naśladować.
Nic już ciągnąć mnie nie może.
Tyżeś błogość, Panie Boże.
Sam nakieruj ścieżki moje,
Zabierz do się życie moje.
Nic nadzieja ma bez Ciebie,
Zbaw mnie, Panie, coś na niebie”.18
***
Tak oto doszliśmy do końca rozważań na temat egzystencji człowieka od narodzin po śmierć i jego bytowanie w zaświatach. Ale ta forma bytowania, w bezcielesnej postaci, nie jest dla istoty ludzkiej ani naturalna, ani ostateczna. Jak pamiętamy bowiem, Pan Bóg stworzył człowieka jako jedność psychofizyczną – cielesno-duchową. Dlatego też nadejdzie czas, gdy człowiek znów stanie się takim, jakim go Pan Bóg stworzył. A dojdzie do tego po zmartwychwstaniu z martwych.
Chrześcijaństwo uczy, że nasze życie ziemskie jest ograniczone w czasie, ale poza granicą doczesności znajduje się Wieczność, dokąd wszyscy zdążamy. W świetle prawosławnej nauki podarowane nam przez Boga istnienie możemy podzielić na następujące okresy:
- życie ziemskie w materialnym ciele,
- czasowy stan bytowania duszy odłączonej od ciała po śmierci, i zniszczeniu tego ostatniego; ów okres jest czasem oczekiwania na zmartwychwstanie,
- zmartwychwstanie ciał,
- Sąd Ostateczny.
- życie przyszłego wieku – sakrament ósmego dnia.
Każdy z nas w chwili urodzenia rozpoczyna wędrówkę, w której czasie przechodzi wszystkie te okresy, osiągając kolejne stopnie, bez względu na to, czy prowadzą go one do zmartwychwstania życia, czy też do zmartwychwstania sądu. 19
Do tej pory omówiliśmy dwa pierwsze z wymienionych okresów, teraz zajmijmy się kolejnym, trzecim, czyli zmartwychwstaniem ciał.
_____________________________________
1 Tamże, s. 416.
2 Tamże, s. 417.
3 Tamże, s. 426-427.
4.Свт. Кирилл Иерусалимский. Поучения огласительные и тайноводственные. Поучение 5. Ст. 9. M.: Синод. Б-ка, 1991. C. 336, cyt. za: Tamże, s. 427.
5 Tamże, s. 429-430.
6.Mt 12, 50.
7.Святого Климента римскаго вторе посланіе къ Коринфянам, cyt. za: Антология. Раннехристианские Отцы Церкви, Брюссель 1978, s. 89-90.
8.Boska Liturgia świętych Ojców naszych Jana Złotoustego i Bazylego Wielkiego, cyt. za: Św. Jan Chryzostom, Wybór pism. Modlitwy liturgiczne. Pisma o charakterze wychowawczym, [w:] „Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy”, t. XIII, Warszawa 1974, s. 72-73.
9 Н. Василидис, Таинство смерти..., s. 432.
10 Tamże, s. 433.
11 Tamże, s. 433-434.
12 Podkreślenie A.S.
13.Św. Ambroży, Hexaemeron VI 8, 51, cyt. za: Antologia modlitwy patrystycznej. Modlitwy i rozmyślania łacińskich Ojców Kościoła, Sandomierz 1971, s. 103.
14.Boska Liturgia świętych Ojców naszych Jana Złotoustego i Bazylego Wielkiego...,1974, s. 101.
15 Święty Andrzej z Krety, Wielki Kanon Pokutny..., s. 21.
16 Н. Василидис, Таинство смерти..., s. 434.
17 Tamże, s. 436.
18.Symeon Połocki, Modlitwa świętego Joasafa na pustkowie odchodzącego, cyt. za: „Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego”, 3-4/1976, s. 25-26.
19 Н. Василидис, Таинство смерти..., s. 440.
© Andrzej Juliusz Sarwa 2018
Książkę w wersji papierowej można kupić
w Polsce:
za granicą:
Książkę w wersji elektronicznej (epub, mobi) można kupić tutaj:
