W przedmiotowej pracy udało mi się zamieścić – choć w dość oszczędnej formie – całość nauki eschatologicznej obowiązującej wierzącego muzułmanina.
Nie pomijając żadnej z kwestii eschatologicznych, najczęściej jak to tylko było możliwe uzasadniałem je wybranymi cytatami z Koranu oraz z Hadisów.
Ponieważ różnice pomiędzy eschatologią ortodoksyjną, a tą prezentowaną przez mahdystów są znikome i w zasadzie ograniczają się do kwestii rozumienia istoty kalifatu, oraz pojawienia się Mesjasza (Mahdiego) nie ujmowałem ich w odrębnym rozdziale, ale dosłownie zacytowałem w Aneksach III i IV umieszczonymi na końcu pracy.
Wydaje się, że niniejsza praca w sposób prosty, jasny i klarowny wyjaśnia wszelkie kwestie dotyczące rzeczy ostatecznych człowieka i świata w świetle nauki islamskiej.
W pracy nie zagłębiłem się w zawiłe kwestie i interpretacje teologiczne, ponieważ nie to miałem na celu i nie taki był zasadniczy temat pracy.
Moim głównym i zasadniczym celem zaś było ukazanie czego oczekuje muzułmanin po śmierci, zmartwychwstaniu i w Dniu Ostatnim, Dniu Sądu.
ANEKSY
Aneks I: Fragment (odnoszący się do eschatologii) hasła „Islam” zawartego w VIII tomie „Encyklopedji Kościelnej podług teologicznej Encyklopedji Wetzera i Weltego, z licznemi jej dopełnieniami, przy współpracownictwie kilkunastu duchownych i świeckich osób, wydana przez X. Michała Nowodworskiego”, Warszawa 1876, s. 309 – 310:
„Od człowieka wymaga Bóg posłuszeństwa: człowiek często wyłamuje się z posłuszeństwa, ale miłosierdzie Boże i skrucha ludzka znoszą grzech człowieka. Szczęśliwy, kto ma dobra wiarę i należycie postępuje. Każdy dobry czyn będzie człowiekowi policzony i w drugim życiu nagrodzony. Kary i nagrody są rozmaite. Bezbożni w grobach swoich już są od aniołów dręczeni; dobrzy śpią w grobach swoich spokojnie, dopóki nie wybije godzina sądu ostatecznego ( el Jaum el aakhar, albo el Akhiret) i zmartwychwstania. Mahomet chwile te uważał za bardzo bliską, dodawał wszakże, że tylko Bóg zna jej godzinę. Wówczas sprawiedliwi otrzymają wieczną nagrodę, źli wieczna karę. Nadto jeszcze pośrednie między rajem a piekłem miejsce przeznaczone dla tych, co nie byli ani dobrzy ani źli. Eschatologia mahometańska jest nader fantastyczna. Rozbudzeni na sąd ostateczny zmarli, zgromadzą się w Syrii, podług innych w Jerozolimie: każdy otrzymuje księgę (kitab), w której spisane są jego czynności. Księgę tę, równie jak wagę do ważenia uczynków, rozumieją wcale nie przenośnie, ale najliteralniej. Bezbożni stają po lewicy, pobożni po prawicy. Ostateczny wyrok (hukm) nastąpi po odważeniu na wadze dobrych i złych uczynków. Podług niektórych teologów muzułmańskich, przed sądem ma miejsce pojawienie się antychrysta (Daddżal, po syryjsku Daggal). W ostatnich latach swego życia z wielkim zadowoleniem słuchał Mahomet nauki o antychryście, jaka mu rozpowiadał jeden apostata od chrystianizmu, i naukę te podał później swoim zwolennikom, w Koranie jednak nic o niej nie wspomniał. Wszyscy zmartwychwstali muszą przechodzić nad sadzawka Haudh most Ssirath, tak wąski i ostry, jak ostrze najbardziej wyszlifowanego miecza. Wiernym pomaga sam Mahomet i dla tego łatwo przechodzą ów most straszliwy i wstępują do raju, gdzie czekają na nich czarnookie , nie starzejące się nigdy dziewice (huryski).
Muhammad Refi Khan, (Inde), 1808: Rajski Ogród zaludniony hurysami
Nadto, pobożni maja tam wyborne potrawy i wykwintne napoje. Z czterech rzek rajskich, jedna płynie czystą wodą, druga mlekiem, trzecia winem, czwarta miodem. Drzewo tuba (szczęścia), wychodzące z pałacu proroka, gałęzie swoje rozpuszcza do mieszkania każdego z wiernych i t.d. Niewierni i źli spadają z mostu w piekło (gehennem); tam pali się nigdy nie gasnący ogień (nar), w którym potępionych męczą złe duchy, na których czele stoi duch Thabek. Piekło ma siedem przedziałów, z siedmioma bramami: gehennem w ściślejszym znaczeniu dla grzesznych moslemitów; ladha dla chrześcijan; hothama dla żydów; sair dla mandaitów; sakar dla magów i gwebrów, gehim dla właściwych bałwochwalców; zoaviat (derk asfal) dla obłudników. Według innych, w 7 tych miejscach karzą się siedem grzechów śmiertelnych; podług innych jeszcze każą się grzechy głównych siedmiu części ciała człowieczego. Liczba aniołów (malaiket) jest bardzo wielka. Wielbią oni Boga, unoszą tron jego, modlą się za człowieka i t.p. Do ich rzędu należy Duch Święty (Ruh el Kuds), którego Mahomet utożsamia z archaniołem Gabrjelem (Dżebrail), służącym mu za pośrednika objawień niebieskich. Za Gabrjelem idą archaniołowie: Mikail (Michał), Azrail (Abu Jahja, anioł śmierci), Israfil (Serafiel). Każden wierny ma 160 aniołów stróżów; każdy przedmiot ma swego ducha opiekuńczego. Demony (dżin), istoty podobne do człowieka, są częścią złe, częścią dobre. Szatan (iblis) należał do aniołów, podług innych do dżinów upadł on z pychy, ponieważ nie posłuchał Boga i nie pokłonił się nowostworzonemu Adamowi. Odtąd chce ludzi uwodzić i nawróceniu ich przeszkadzać. Do nawracania ludzi Bóg w różnych czasach wysyłał proroków (enbija). Przykazy proroków nie zawsze się ze sobą zgadzają, ponieważ Bóg niektóre prawa dał tylko dla pewnych społeczeństw. Koran wspomina o 28 prorokach od Adama do Jezusa. Jezus uważany jest za największego proroka przed Mahometem i jest jednym z sześciu prawodawców, czyli założycieli religii, do których liczby wliczają się: Adam, Abraham, i Mojżesz. Mahomet przyznawał, że Jezus w sposób nadprzyrodzony narodził się z Dziewicy Maryi (Mirjam), że działał cuda i wstąpił do nieba: Odrzucił jednak nazwę Syna Bożego, jako bałwochwalską, i nie wierzył, że Chrystus był rzeczywiście ukrzyżowany. Dopóki Mahomet nie przyszedł, ludzie obowiązani byli wyznawać naukę Jezusa Mesjasza (Masih), i żydzi ciężko zawinili, że ją odrzucili. Ale chrześcijanie wykrzywili naukę Jezusa i za to odpowiadać będą na sądzie ostatecznym. Mahomet, który przed śmiercią swoja wstąpił do nieba, jest ostatnim prorokiem, w którego wszyscy ludzie aż do końca świata wierzyć są obowiązani.”
Aneks II: Proroctwa i przepowiednie Muhammada odnoszące się do czasów ostatecznych przed nadejściem Dnia Sądu według hadisów:
„425. O Anasie, ludzie wybudują wielkie miasta, a jedno z nich zwać się będzie Basrah. Jeżeli będziesz je mijał lub wejdziesz do niego, powinieneś zważać na jego saletrą pokryte ziemie, pastwiska, daktyle, bazary i drzwi jego rządców. Musisz być ostrożny i mieć się na baczności, bo nastąpi tam trzęsienie ziemi, zapadnie się ona, lawiny, kamienie sypać się będą, a ludzie spędziwszy noc w normalnym stanie, wstaną rano jako małpy i świnie.” [Komentarz: Znaczy to że przyjmą zwierzęce nawyki, będą zachowywać się jak małpy i świnie. – czyli dla muzułmanów zwierzęta szczególnie nieczyste – przyp. A.J.S.]
426. Anas relacjonuje: Słyszałem, jak Apostoł Allaha mówił: „Nadejście godziny objawi się upadkiem wiedzy religijnej, wzrośnie używanie narkotyków, zmniejszy się liczba mężczyzn, a zwiększy kobiet, tak że jeden mężczyzna będzie utrzymywał pięćdziesiąt kobiet.”
427. „Godzina nie nadejdzie, dopóki bogactwo nie wzrośnie i nie stanie się olbrzymie, dopóki człowiek nie wyodrębni zakatu od swego bogactwa, ale nie znajdzie nikogo, kto byłby godny go przyjąć, dopóki ziemia Arabów nie stanie się ziemią ogrodów i rzek. „
428. „Zaprawdę fałszywi daĵĵalowie przyjdą do was z tradycjami, o których ani wy, ani wasi ojcowie nie słyszeliście. Bądźcie więc wobec nich ostrożni, a nie będą zdolni wprowadzić was w błąd ani wydać na próby.” (...)
430. Przyjdzie dzień, że rok przyjmie postać miesiąca, miesiąc tygodnia, tydzień dnia, a godzina błysku ognia”.
431. „Przyjdzie dzień kiedy łup uważany będzie za prywatną własność, rzecz powierzona za swoją, a zakat przyjmowany jako ciężar, gdy nauka będzie przeciwstawiała się religii, mężczyzna stanie się posłuszny żonie, a nieposłuszny matce, przygarnie przyjaciela, a od ojca będzie trzymać się z daleka. Będą podnosić głos w meczecie, grzesznik stanie się przywódcą ludzi. Człowiek będzie szanowany z obawy przed krzywdą, jaką może uczynić. Pojawią się śpiewające dziewczęta i instrumenty muzyczne, będzie się pić wino, a późniejsze pokolenia przeklną poprzednie. Czekajcie w tym czasie na czerwony wicher, trzęsienie ziemi i na jej zapadanie się, na metamorfozę ludzi, na ciskanie kamieniami i na inne znaki, które nastąpią po sobie tak szybko, jak szybko rozsypują się perły z przeciętego sznura, na który były nanizane.”
432. „Zjawi się po mnie Mahdi, o świecącym czole i długim nosie. Wypełni on świat równością i sprawiedliwością tak jak był on dotychczas wypełniony uciskiem i tyranią. Rządzić będzie przez lat siedem.” [Komentarz: W innym hadisie nazwisko Mahdiego jest podobne do nazwiska Proroka i odnosi się do jego rodziny, która ma rządzić obszernym terytorium. Niektóre kierunki w islamie uważają, że już się pojawił, inne wierzą, że ma przybyć później].
433. Prorok przepowiedział nieszczęścia, które spadną na jego lud tak wielkie, że człowiek nie będzie mógł schronić się przed prześladowaniem. „Wtedy Allah wyśle człowieka z mego rodu i wypełni on świat równością i sprawiedliwością, tak jak uprzednio wypełniony był uciskiem i tyranią. Zadowoleni będą z niego zarówno mieszkańcy ziemi, jak i mieszkańcy niebios. Niebo nie będzie szczędzić i obficie będzie zraszać ziemię. Ziemia zaś będzie wydawała obfite plony, a jednak żywi będą zazdrościli umarłym”.
434. Słyszałem, jak Wysłannik Allaha rzekł: „Zaprawdę pierwszym ze znaków będzie wschód słońca z miejsca, w którym zachodzi i wyjście bestii do ludzi przed południem, a którykolwiek z tych objawów wystąpi pierwszy, to drugi będzie miał miejsce zaraz po nim.”
435. „Zaprawdę Daĵĵal będzie zezowaty na lewe oko, o wiszących włosach. Raj jego i ogień będą z nim. Ogień jego to raj, a raj to ogień.”
436. „Antychryst przyjdzie ze Wschodu, a jego celem będzie Medyna. Dotrze aż za Uhud. Wtedy aniołowie zwrócą jego oblicze ku Syrii i tam zostanie zniszczony.”
437. „Daĵĵal przybędzie z ziemi na Wschodzie – Khurasan. Ludzie tłumnie pójdą za nim.” [Daĵĵal: Jest przepowiednia, że blisko dnia Sądu Ostatecznego osoba tęga, z zezem lewego oka, o obfitym szorstkim owłosieniu, z wielkimi zębami, pojawi się w Khurasan jadąc na białym osiołku, a za nią będzie podążać 70 000 Żydów, mordując rabując, niszcząc wszystko po drodze. Daĵĵal dokona wielu cudów i ogłosi się Bogiem, dając ludziom życie i śmierć. Ma on być zniszczony przez Jezusa Chrystusa, który pojawi się w Syrii.]
438. „Ludzie przy końcu świata staną się kłamcami i będą opowiadać rzeczy, których ani wy, ani wasi ojcowie nigdy nie słyszeli. Unikajcie więc ich, aby was nie wywiedli na manowce i nie wepchnęli w swary i walki.”
439. „Bliski jest czas, gdy nic nie zostanie z islamu poza jego nazwą i z Koranu poza jego egzemplarzami, a meczety muzułmanów pozbawione będą wiedzy i kultu, mężowie stanu, uczeni będą najgorszymi ludźmi pod słońcem, a swary i walki będą od nich wychodzić, aż w końcu obrócą się przeciwko nim.”
440. „Wyznawcy Proroka Muhammada! Przysięgam na Pana, jeśli byście wiedzieli to, co ja wiem o przyszłych losach zaprawdę śmielibyście się mało, a płakali dużo.”
441. Święty Prorok wyszedł na wysokie miejsce w Medynie i rzekł: „Czy widzicie to, co ja widzę?” – „Nie” – odparli zebrani. Powiedział wtedy: „Z całą pewnością widzę próby spadające na wasze domy jak potoki deszczu. Czas zbliża się ku końcowi, nauka się zakończy, pojawią się zaburzenia społeczne i skąpstwo będzie przeważać, zwiększy się uczucie niepokoju.”
442. Powiada prorok Muhammad: „Dwoje oczu nie zostanie dotkniętych ogniem piekielnym – oko, które płakało z bojaźni Bożej i oko, które czuwało w służbie Bożej.”
Aneks III: „Organizacja Ruchu Ahmadija w Islamie” – fragment tekstu opublikowanego na łamach czasopisma „AL–ISLAM”, nr 32 styczeń 1981 r, s. 1 – 4
„ORGANIZACJA RUCHU AHMADIJI W ISLAMIE. Na czele wspólnoty stoi Kalif III Hazrat Hafiz Mirza Nasir Ahmad, w kierowaniu mu wspólnota pomagają mu Centrala Ruchu – Sadr Anjuman. Obecnie składa się z:
Sekretarza Generalnego – Nazir–i–Ala, który jest jednocześnie przewodniczącym, oraz kilku Nazirów (sekretarzy), którzy prowadzą odpowiednie działy:
1. Nazir – Baitul – sekretarz skarbu,
2. Nazir Umoor–iAmma – sekretarz odpowiedzialny z sprawy organizacji oraz dyscyplinę wewnątrz organizacyjną,
3. Nazir Umoor–iKharijah – sekretarz do spraw kontaktów z państwami, rządami, społecznościami,
4. Nazir Talim–a–Tarbiyat – sekretarz do spraw oświaty,
5. Nazir Islaho Irshad – sekretarz do spraw misji,
6. Nazir Talif–o–Ishaat – sekretarz do spraw publikacji,
7. Nazir Dihiafat – sekretarz do spraw podejmowania zaproszonych gości.”1
Aneks IV: „Instytucja kalifatu. Podstawy doktryny” (Ahmadija – uwaga A.J.S) – tekst opublikowany na łamach czasopisma „AL–ISLAM”, nr 59 kwiecień 1983 (1403 h.)
„Aczkolwiek oba rozgałęzienia (Rabwah, Lahor) nawiązują do pracy założyciela „Testamentu” (al–Wasiyyat), istnieją – jak wiadomo – duże kontrowersje na temat tego, co należy rozumieć przez sukcesje albo kalifat zgodnie z intencją założyciela. Rozważmy najpierw, jak on sam to ujmuje: Krótko mówiąc, Bóg objawia swoją władzę w sposób dwojaki. Po pierwsze rękoma apostołów, a po drugie już po śmierci apostoła, kiedy zaczynają narastać przeszkody, wówczas Allah raz jeszcze manifestuje swą władzę i umacnia wspólnotę. Wobec tego ten, który przetrwa do końca, staje się świadkiem cudu, tak jak to miało miejsce za czasów Abu Bakra. W tym krytycznym momencie Allah kazał Abu Bakrowi przyjąć zdecydowane stanowisko. W ten sposób po raz drugi ujawnił swą potężna dłoń dla ratowania islamu i wypełnił obietnicę brzmiącą: „Umocni dla nich wiarę, którą im wybrał, a stan lęku o pokój w poczuciu bezpieczeństwa przemieni (Testament). Ostatnie odniesienie dotyczy sury 24, 55.
„Bóg obiecał tym, którzy będą wierzyć i pełnić dobroczynne uczynki, królestwo kwitnące, jakie dał dla tych, którzy ich uprzedzili; obiecał im także utwierdzić wiarę, którą miłują, rozpędzić ich bojaźń i zapewnić spokój...”
Komentarz Lahor Muhammada Alego dotyczy wyżej wymienionego wersetu, w dalszym znaczeniu interpretuje, że chodzi tu o proroctwo, o reformatora w islamie, a w pierwszym rzędzie traktuje ten werset jako proroctwo o obiecanym Mesjaszu. Komentarz z Rabwah mówi, iż werset dotyczy kalifatu, po czym podaje, że Koran wymienia trzy kategorie kalifatów:
1. Kalifowie, którzy są prorokami, jak Adam czy Dawid, w rozumieniu s. 2, 31: „Bóg powiedział aniołom: poślę na ziemie mojego namiestnika...” oraz s. 36, 27.
2. Prorocy, którzy są kalifami innego większego proroka, tak jak izraelscy byli kalifami Mojżesza – s. 5, 45: „Zesłałem Torę dla oświecenia ludzi, oby się nią rządzili. Prorocy, którzy wyznawali islam, używali go do sądzenia Żydów. Według tych praw uczeni i kapłani przewodzili im, ludowi, oni byli świadkami...”
3. Kalifowie nie–prorocy, należący do proroka, który ma lub nie ma chwilowej władzy, tak jak ludzie Boży uczeni w prawie (w odniesieniu do 5, 45).
W swej książce „Prawda obiecanego Mesjasza” Fazal Ilahi Bashir swe rozważania rozpoczyna od tego wersetu, aby dać prawdę interpretacji ahmadiji; cytuje także komentarz słynnego Fakhr al–Din (Tafsir kabir): „W Ummie (społeczności – przyp. A.J.S.) Muhammadija będą kalifowie mianowani przez Boga, tacy jak Aron, Jozue, Dawid, Salomon. W Podobny sposób zostaną mianowani kalifami, jak ci, którzy byli przed nimi związani z prorokiem.”
Następnie cytuje się hadis:
„Proroctwo pozostanie wśród was tak długo, jak Bóg zechce... następnie będzie kalifat na wzór proroków (Ala minhaj–al–nubuwwati), będą królowie, tyrani i będzie kalifat na wzór proroków.”
Prorok Muhammad powiedział: „Będą kalifowie po mnie i będą liczni” (Al–Buhari).
Jak się okazało kalifat Al Raszida (prawy kalifat) obejmował tylko czterech kalifów. Jasne jest więc, że większość kalifów pojawi się po przywróceniu prawdziwego kalifatu po obiecanym Mesjaszu.
Nie należy zapominać o tym, że grupa Lahor utrzymuje, iż przyszły zapowiedziany kalif będzie na wzór Muhammada (proroka), a nie Mesjasza, co jest znowu zbieżne z twierdzeniem, że założyciel nie był prorokiem. Również oczywiste jest, że wobec tego Ahmadija przyjmuje proroka – Mesjasza, skoro twierdzą, że założyciel jest prorokiem. Faktycznie zagadnienia kalifatu dotyczą obu grup: Lahor i Ahmadiji. Ale – jak to wskazujemy dalej – sprawa nie jest taka prosta. Musimy tu dodać, że w „Testamencie” powiedziane jest o kalifacie: „Niech ci w społeczności, którzy maja czyste i prawe dusze, przyjmą Baiat (przysięgę wierności wobec kalifa lub proroka) po mnie w moim imieniu; dalej: „Selekcje tych ludzi opierać się będzie na jedności opinii u moich wyznawców. Ktokolwiek więc otrzyma zgodę 40 wierzących (wyznawców, będzie upoważniony do przyjęcia w moim imieniu Baiatu. I taki powinien dać przykład innym. Bóg oznajmił mi, że dla moich wyznawców przyśle człowieka z mego rodu, którego wyróżni wielce udzielając mu objawień i będzie Mu on bliski i przez niego żyć będzie prawda i wielu ja przyjmie. Czekajcie więc tych dni...” (...)
Jak widzimy, oba kierunki oparły się na innych treściach wyżej przedstawionego cytatu. Grupa Lahor głosi, że Sadr Andżuman Ahmadija (centralne ciało wykonawcze wspólnoty) jest prawowitym kalifem obiecanego Mesjasza, podczas gdy grupa z Rabwah opiera się na słowach o obiecanym kalifie (...) Jak wyżej wykazano, grupa z Lahor głosi, że proroctwo spełnione zostanie gdzieś w przyszłości za pośrednictwem nowego Muhaddisa, podczas gdy grupa z Rabwah twierdzi, że proroctwo już zostało spełnione w osobie syna Założyciela, Mirzy Bashuir al–Din Mahmud Ahmada, który był jego drugim następcą. Objawienie to otrzymał założyciel w 1886 r. w Hoshiarpur.”
BIBLIOGRAFIA:
A’la Al–Maududi Sayyid Abul, Zrozumieć Islam, [Białystok] 1995
Al–ssybai Mustafa, Droga życiowa Proroka, Polska 1994
al–Tantawi Ali, "Ogólny zarys religii Islamu", Białystok 1999
Abdalati Hammudah, Spojrzenie w Islam, tłumaczenie, wprowadzenie do polskiego wydania i przypisy Ataullah Bogdan Kopański, Polska 1993
Ahmadija w Islamie, [w:] AL–ISLAM, nr 105, wrzesień 1987 (1408 h.)
Azzam Leila, Gouverneur Aisha, Muhammad Posłaniec Boga, [Polska 1996]
Bielawski Józef, Islam, Warszawa 1980
Bielawski Józef, Islam, religia państwa i prawa, Warszawa 1973
BIBLIA, to jest Pismo święte Starego i nowego Testamentu, tzw. Nowy Przekład, Warszawa 1979
Borawski Piotr, Społeczności orientalne w Wielkim Księstwie Litewskim w XVII w. [w:] "Rocznik Muzułmański 1/1413 h (1992)
Bżeźnic Szymon, Przegląd nowych ruchów religijnych w Polsce – wybór – dodatek do polskiego tłumaczenia książki Eileen Barker pt. „Nowe Ruchy Religijne”, Kraków 2000
Catherin W.: Filozofia moralna (filozofia moralności), t. II, Warszawa 1904
Chazbijewicz Selim, Myśl mesjańska muzułmanów polskich [w:] "Dzień Muzułmański". Praca zbiorowa pod red. Eugeniusza Śliwki SVD, Pieniężno 1985
Czym jest Islam?, [w:] Internet – http://www.islam.px.pl (kwiecień 2000)
Drozdowicz Zbigniew, Nowe religie orientalne, [w:] "Wiedza i Życie" nr 11/1997
Dziekan Marek M., Symbolika arabsko–muzułmańska. Mały słownik, Warszawa 1997
Grelewski S.: Wyznania protestanckie i sekty religijne w Polsce współczesnej, Sandomierz 1935
Hadisy, Warszawa 1984 (1404 h.)
Hergenröther J.: Historya powszechna Kościoła Katolickiego, tom IV, Warszawa 1901
Hrbek Ivan., Petráček Karel: Mahomet, Warszawa 1971
Hussain Ibrahim, Tałhid i szirk. Monoteizm i politeizm, [Białystok] 1999
Instytucja kalifatu. Podstawy doktryny, [w:] "AL–ISLAM", nr 59, kwiecień 1983 (1403 h.)
Issa Ali Abi, Komentarz czterdziestu hadisów Nałałija, [Polska] 1999
Jabiry Mohammad: Islam – potoczne poglądy a rzeczywistość, [w: ] „Życie muzułmańskie. Kwartalnik”, N° 2, 3, 4, 1407 h. (1987 rok)
Jaugey J.: Słownik apologetyczny wiary katolickiej, t. II Warszawa 1894
Konopacki Maciej, Wartości humanistyczne polskiego Orientu, [w:] "Dzień Muzułmański". Praca zbiorowa pod red. Eugeniusza Śliwki SVD, Pieniężno 1985
Koran w zbiorach muzułmanów polskich, br. r., m. (maszynopis w posiadaniu autora)
Kowalski T.: Na szlakach islamu, Kraków 1935
Leksykon religii, z inicjatywy Franza Königa przy współpracy wielu uczonych wydał Hans Waldenfels, przekład opracował i bibliografię polską sporządził Paweł Pachciarek., Warszawa 1997
Maimburg Ludwig.: Historya o krucyatach na wyzwolenie Ziemię Świętej, Kraków 1707
Maulvi Muhammad Ali, Islam. Religia ludzkości, Warszawa 1931
Miśkiewicz Ali, Tatarzy polscy, Gdańsk 1986
Nasr Seyyed Hossein, Ideals and Realities of Islam, br.m., 1966
Нехристианские Религии и Учения [w:] Миссионерский Листок # 69f [w:] Internet – http//www. non–christian_religions.doc, wrzesień 1999
Nosowski J.: Teologia Koranu, Warszawa 1971
Piwiński Ryszard, Mitologia Arabów, Warszawa 1989
Prawdziwe oblicze Ahmedija, [w:] Internet – http://www.islam.px.pl (kwiecień 2000) – wydruk w posiadaniu autora
Prorok Muhammad, [w:] "AL–ISLAM, nr 37, kwiecień 1981 r (1401 h.)
Reychman J., Mahomet a świat muzułmański, Warszawa 1966
ibn Salih Al–Usajmin Muhammad, Fundamenty wiary Islamu, [Polska 1996]
Sarwa Andrzej J., Islam [w:] "Magazyn Rodzinny", nr 170/1988
Sarwa Andrzej J., Rzeczy ostateczne człowieka i świata [w:] AL–ISLAM, nr 111, marzec 1988 r. (1409 h.)
Sidor Kazimierz, Bogowie, magowie i nafta, Warszawa 1971
Tabatabai Seyyed Muhammad Husayn, Zarys nauk islamu, brak miejsca i roku wydania
Tokarczyk Andrzej, Religie współczesnego świata, Warszawa 1978
Tokarczyk Andrzej, Trzydzieści wyznań, Warszawa 1978
Warunki wiary, [w:] "AL.–ISLAM, nr 20, grudzień 1979 (1400 h.)
Wiara Bahá'i – pytania i odpowiedzi, [w:] Internet: http://www.bahai.alpha.pl/faq/faq/html – maj 2000, wydruk w posiadaniu autora
Wierusz Kowalski J., Świat mnichów i zakonów, Warszawa 1978
Żuk Mahmud Taha, Imam, Muzułmanie polscy [w:] "Kolumna. Biuletyn Informacyjny NCK", nr 55
Życie proroka Muhammada /AS/ – Otwarta księga, [w:] "AL–ISLAM", nr 41/42 sierpień–wrzesień 1981 (1401 h.)
_________________________________________
1 Ponadto istnieje Quadha – Islamski Sąd Cywilny, gdzie sprawy rozstrzygane są przez kadih, a także odrębne i niezależne od siebie organizacje skupiające kobiety, chłopców od 8 – 15 roku życia, mężczyzn od 15 do 40 roku życia i organizacja skupiająca mężczyzn po 40 roku życia. Rozwinięte jest też szkolnictwo zarówno średnie jak i wyższe, tak dla chłopców, jak i dla dziewcząt, z tym, że jedynie chłopcom wolno ukończyć studia teologiczne – przypis. A.J.S.
