Brassica
– Kapusta
Brassica
oleraceae, syn.: Raphanus brassica, Napus oleracea – Kapusta
warzywna to roślina roczna lub dwuletnia, której osiem gatunków
(m. in.: kapusta głowiasta, kalafior, brokuł, jarmuż czy
brukselka) wykorzystuje się w kuchni, dla celów kulinarnych, ale
prócz tego posiadają one właściwości lecznicze.
Występowanie:
Wszystkie kapusty to rośliny wywodzące się z basenu Morza
Śródziemnego, atlantyckiego wybrzeża Europy i z Azji Południowo –
Wschodniej, a więc z regionów o klimacie łagodnym, gdzie
temperatura zbytnio się nie obniża.
Prawie
wszystkie kapusty to rośliny wywodzące się z basenu Morza
Śródziemnego, atlantyckiego wybrzeża Europy, wreszcie z Azji
Południowo–Wschodniej, a więc rejonów o klimacie łagodnym,
gdzie zimą temperatura zbytnio się nie obniża.
Kapusta
do uprawy trafiła dość wcześnie, ale prawdziwą furorę zrobiła
dopiero w czasach nowożytnych, kiedy to z prymitywnych gatunków
drogą krzyżówek i selekcji wyhodowano wiele wartościowych odmian.
Poza kalafiorem, brokułem, kapustą chińską i pekińską,
wszystkie kapusty są roślinami dwuletnimi.
Surowiec:
liście, sok.
Zawartość:
witamina C (do 15mg%), sporo witamin z grupy B, witamina PP, witamina
K, nieco cukrów, białka, związków siarki, fosforu, potasu,
wapnia.
Działanie
i zastosowanie: Nie sądzę, abym musiał podawać Czytelnikom
przepisy na przygotowywanie potraw z kalafiora, brokuła, czy innych
kapust, ponieważ chyba wszyscy wiedzą jakie mają zastosowanie
kulinarne. Uważam wszakże, iż dość istotną rzeczą będzie
informacja o właściwościach leczniczych kapust: Świeżo
wyciśnięty sok z kapusty głowiastej, pekińskiej, albo kalafiora
jest wskazany jako środek pomocniczy w leczeniu choroby wrzodowej
żołądka i dwunastnicy. Prócz tego używa się go w nadkwaśności,
zapaleniu pęcherzyka żółciowego, nieżycie żołądka i cukrzycy.
Kapusta
kwaszona to nadzwyczaj skuteczny lek przeciwszkorbutowy, zaś odwar z
nasion zabija robaki – pasożyty przewodu pokarmowego.
Inne
gatunki:
Brassica
arvensis, syn.: Sinapsis arvensis – Gorczyca polna popularna
zwana ognichą to roślina roczna, Dorasta do wysokości 30–70
centymetrów. Łodygę ma wzniesioną, rozgałęziającą się.
Liście ma z kształtu lirowate, kwiaty natomiast przepięknej
złocistożółtej barwy. Po przekwitnięciu wydają niewielkie (jak
u wszystkich gorczyc) kuliste czarniawe, kuliste nasiona.
Występowanie:
Strefa umiarkowana Eurazji. Bardzo rozpowszechniona na terenie całej
Polski. Najłatwiej można spotkać tę roślinę w uprawach rolnych,
chociaż także i na przykład przychaciach, rzadziej na przydrożach.
Surowiec:
nasiona.
Zawartość:
m.in. alkaloid sinapina, glikozyd synalbina, śluz, nieco białka,
związki siarki, olej tłusty (niejadalny), olejek gorczyczny
(trujący)
Działanie
i zastosowanie: Nasiona ognichy posiadają właściwości
rozgrzewające i drażniące skórę, dlatego medycyna ludowa zaleca
sporządzanie z nich rozgrzewających, maści, mazideł bądź
kataplazmów.
Okłady
ze sproszkowanych nasion ognichy zaleca się przy dolegliwościach
reumatycznych jako środek rozgrzewający, przeciwbólowy i
poprawiający ukrwienie skóry. Pomagają również w nerwo– i
mięśniobólach.
Dobrym
środkiem leczniczym w przypadku wcześniej wymienionych schorzeń
jest również kąpiel w bardzo ciepłym odwarze z nasion.
Brassica
chinensis – Kapusta chińska to roślina dwuletnia o grubym
masywnym kłączu. Tworzy liście odziomkowe, okazałe, z kształtu
owalne o pofałdowanych brzegach. Kwiaty ma podobne do kwiatów
innych kapust, niepozorne, po przekwitnięciu wiążące się w owoce
typu łuszczyny z kulistymi nasionami we wnętrzu.
Surowiec:
liście, sok.
Zawartość:
witamina C (do 15mg%), sporo witamin z grupy B, witamina PP, witamina
K, nieco cukrów, białka, związków siarki, fosforu, potasu,
wapnia.
Działanie
i zastosowanie: takie samo jak kapusty warzywnej. Z nasion wytłacza
się jadalny olej, liście zaś wykorzystuje się w kuchni. Ma
poważne znaczenie dietetyczne.
Brassica
hirta, syn.: Sinapis alba – Gorczyca biała (jasna) jest
rośliną roczną, osiągającą wysokość do 1 metra, o silnie
rozwiniętym korzeniu palowym, pierzastodzielnych szerokich liściach,
kwiatach żółtych, zebranych w groniaste kwiatostany na szczytach
pędów (o średnicy 1,5–2 mm), żółtawych, idealnie kulistych
nasionach, zebranych w równowąskich cienkich strączkach
(łuszczynach).
Występowanie:
Europa, Azja, w uprawie także na innych kontynentach. Jest jedną z
bardzo wcześnie udomowionych roślin. Być może uczynili to już
Sumerowie. Do Polski dotarła w XV–XVI wieku. Warunki siedliskowe
okazały się dla niej tak korzystne, iż nie tylko jest od tej pory
uprawiana, ale także spotyka się egzemplarze zdziczałe.
Surowiec
leczniczy: nasiona.
Zawartość:
glikozyd sinalbina, tłuszcz i śluz.
Działanie
i zastosowanie: Nasiona gorczycy białej stosowane są do wewnątrz –
w zaparciach. Wydzielany przez nie śluz powleka zmienione chorobowo
ściany żołądka i jelit, co zabezpiecza je przed podrażnieniem.
Według
medycyny ludowej z nasion gorczycy białej, jako bardzo pomocny w
chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy, miał być taki oto
specyfik:
1
łyżkę stołową nasion należy zalać 1 szklanką gorącej, ale
nie wrzącej wody, przykryć i pozostawić w spokoju na 5–8 godzin.
Po upływie tego terminu, przecedzić i pozyskany płyn pić po 1/2
szklanki 2 razy dziennie.
Oprócz
tego nasiona owe można wykorzystywać do robienia okładów,
plastrów, mazideł i kataplazmów, identycznie jak nasiona gorczycy
czarnej i sarepskiej, co zostało opisane w dalszych rozdziałach.
Co
mówią stare księgi?
„Nasienie
(...) białej gorczycy ma smak bardzo ostry, gorzki. Dla tych
własności powszechnie używane jest na musztardę. (...) Tak
przyrządzona gorczyca nie tylko szacowna jest dla jej ostrego
korzennego smaku, lecz nadto zaleca się własnościami zdrowiu
służącymi, mianowicie: wzmacnia i przyspiesza trawność żołądka;
rozpuszcza zgęsłe lepkie soki, rozwesela umysł (podług zdania
niektórych) umacnia pamięć. W medycynie nasienie gorczycy
rozmaicie bywa używanem. Szczególnie zaleca się przeciw
szkorbutom. (...) Używane w ziarnie całkowitem nawet po małej
łyżeczce na czczo, służy na umacnianie żołądka po febrach
zimowych, i tem chroni od recydywy. (...) Do zewnętrznego użycia
garść utartej gorczycy, nalana kwartą mocnego octu, stawia się w
miejscu ciepłym i kilkakrotnie kłóci przez godzin 24; infuzja ta
uważana do nacierania zdrętwiałych lub sparaliżowanych członków,
życie im przywraca. (...) Użyte w wannach najuporczywsze bóle
artretyczne częstokroć uśmierza.” (Józef Gerald-Wyżycki, dz.
cyt., t. I. s. 332)
Brassica
juncea – Gorczyca sarepska to bliska krewniaczka opisanych w
tej książce gatunków gorczyc. Jest to naturalny mieszaniec
gorczycy czarnej i rzepy. Osiąga wysokość od 30 cm do 1,5 metra.
Ma liczne, proste i sztywne gałązki. Pokrojem przypomina niewielki
krzew.
Jej
dolne liście są pierzastodzielne, górne zaś niepodzielone.
Jaskrawożółte kwiaty zebrane są w baldachogrona na szczytach
pędów. Wiążą się one w liczne, niewielkie, bo dorastające
najwyżej do 5 cm długości strączki (łuszczyny), w których
środku tkwią kuliste nasiona o barwie ciemno lub jasnobrązowej.
Surowiec:
nasiona.
Zawartość:
synigryna, śluz, białko, związki siarki oraz do 20–40% oleju
tłustego.
Działanie
i zastosowanie: Wartość leczniczą posiadają nasiona gorczycy.
Najważniejszą substancją w nich zawartą jest synigryna, która
pod wpływem wody i ciepła wydziela olejek eteryczny odpowiedzialny
za to, iż plastry czy okłady gorczycowe mają działanie
rozgrzewające, drażniące i powodujące przekrwienie skóry. Z tego
powodu utarte na proszek nasiona wykorzystuje się do wyrobu mazideł,
plastrów i maści rozgrzewających. Prócz tego nasiona owe –
przyjmowane wewnętrznie – dodatnio wpływają na pracę przewodu
pokarmowego. Dalej – używa się ich pomocniczo do leczenia
nadciśnienia i jako środka przeciwgorączkowego. Ponieważ nasiona
zawierają do 50% tłuszczu wysokiej jakości, wytłacza się z nich
doskonały olej spożywczy, wykorzystywany również do celów
technicznych.
Brassica
napus var. oleifera – Kapusta polna – kapusta rzepak jest
roczną albo dwuletnią. Tworzy łodygi proste, wzniesione, słabo
rozgałęziające się. Liście ma sinozielone, dolne lirowate, górne
podługowatolancetowate Kwiaty drobne, żółte, po przekwitnięciu
zawiązują się w owoce typu łuszczyny z kulistymi nasionami w
środku. Z owych nasion pozyskuje się doskonały, wartościowy olej
spożywczy, mający także zastosowanie techniczne.
Występowanie:
jest to roślina wiodąca swój ród z kontynentu Europejskiego.
Surowiec:
korzeń.
Zawartość:
sole mineralne, witaminę C, P, B1, B2, B6, K i D.
Działanie
i zastosowanie: Zastosowanie lecznicze dla korzeni rzepaku znajduje
wyłącznie medycyna ludowa, upatrując w nich dość skutecznego
afrodyzjaku. Aby wzmóc popęd seksualny tak u kobiet, jak i u
mężczyzn, zaleca ona zjadanie owych korzeni na surowo, nie wolno
jednak tego czynić bez zgody lekarza.
Brassica
napus var. rapifera – Brukiew to sztucznie wyhodowana przez
człowieka roślina. W pierwszym roku uprawy roślina tworzy jedynie
rozetę liści oraz mięsisty korzeń. W drugim zaś wzniesioną,
sztywną łodygę okrytą pierzastosiecznymi okazałymi liśćmi. U
jej szczytu pojawiają się żółte lub oranżowożółte kwiaty,
wiążące się po przekwitnięciu w łuszczynę wewnątrz której
tkwią drobne, twarde, kuliste nasiona.
Występowanie:
Pochodzi z pobrzeży Morza Śródziemnego, skąd trafiła do uprawy
także i w inne rejony kuli ziemskiej.
Surowiec:
jadalny korzeń.
Zawartość:
białka, cukry, prowitamina A, witamina C (dość dużo), witaminy z
grupy B, witamina P, a także sole mineralne (magnez, żelazo,
siarka, fosfor, sód, wapń).
Działanie
i zastosowanie: Medycyna ludowa gotowane korzenie brukwi stosuje jako
środek słabo moczopędny, wykrztuśny oraz do leczenia (dość
skutecznego) uporczywych zaparć.
Brassica
nigra, syn.: Sinapis nigra – Gorczyca czarna, zwana także
kapustą czarną lub kapustą gorczycą jest rośliną roczną
osiągającą wysokość od 60 do 120 cm. Tworzy łodygi proste,
wzniesione, które pokrywają liście dwojakiego kształtu – dolne
lirowate, górne całobrzegie. Kwiaty ma nieduże żółte, zebrane w
grona na szczytach pędów. Po przekwitnięciu wiążą się w owoce
typu łuszczyny z licznymi kulistymi, brunatnej bądź czarnej barwy
nasionami w środku.
Występowanie:
Gorczycę czarną można spotkać na rozległym obszarze Europy, Azji
oraz w Północnej i Wschodniej Afryki. W Polsce pospolita.
Surowiec:
nasiona.
Zawartość:
śluz, białko, związki siarki oraz do 20–40% oleju tłustego.
Działanie
i zastosowanie: Nasiona mają właściwości rozgrzewające i
drażniące skórę, toteż wykorzystuje się je do sporządzeni
rozgrzewających maści, mazideł bądź kataplazmów. Okłady ze
sproszkowanych nasion gorczycy czarnej zalecane są w dolegliwościach
reumatycznych jako środek rozgrzewający, przeciwbólowy i
poprawiający ukrwienie skóry. Są skuteczne w nerwo– i
mięśniobólach. Niezłym środkiem leczniczym w przypadku
wymienionych wcześniej schorzeń jest także kąpiel w bardzo
ciepłym odwarze nasion.
Brassica
oleracea convar. botrytis – Kapusta kalafior, z którego
wykorzystuje się kwiatostany, tzw. róże.
Występowanie:
powszechnie w uprawie
Zawartość:
prow. A, wit. C, wit z grupy B, Wit. PP i K, cukry, białka, związki
siarki, fosforu, potasu i wapnia.
Działanie
i zastosowanie: takie samo jak kapusty warzywnej.
Brassica
oleracea var. gemnifera – Kapusta brukselska stanowi odmianę
kapusty, która zamiast jednej wielkiej głowy, tworzy całą masę
drobnych główek wyrastających na wysokiej masywnej łodydze.
Kapusta brukselska formuje główki dość późno, bowiem dopiero w
ostatniej dekadzie września i pierwszej dekadzie października i
wtedy to właśnie dokonujemy ich zbioru.
Surowiec:
liście, sok.
Zawartość:
witamina C (do 15mg%), sporo witamin z grupy B, witamina PP, witamina
K, nieco cukrów, białka, związków siarki, fosforu, potasu,
wapnia.
Działanie
i zastosowanie: takie samo jak kapusty warzywnej.
Brassica
oleracea var. acephala – Jarmuż, kapusta jarmuż jest rośliną,
której łodyga może osiągać nawet 1 metr wysokości. Wieńczą ją
piękne jajowatopodługowate i bardzo mocno kędzierzawe liście. I
właśnie owe liście wykorzystuje się do celów kulinarnych i w
lecznictwie. Są one bardzo wartościowe i pożywne, choć zapewne
ustępują w smaku kapuście głowiastej czy brukselskiej.
W
drugim roku uprawy jarmuż wytwarza pęd kwiatostanowy, kwiaty mają
barwę żółtą i wiążą się w owoce typu łuszczyny, z kulistymi
nasionami w środku.
Surowiec:
liście, sok.
Zawartość:
witamina C (do 15mg%), sporo witamin z grupy B, witamina PP, witamina
K, nieco cukrów, białka, związków siarki, fosforu, potasu,
wapnia.
Działanie
i zastosowanie: takie samo jak kapusty warzywnej.
Brassica
oleraceae var. Botrytis italica – Brokuł jest rośliną
roczną, podobną do kalafiora, tyle że ma mniejsze róże i w
innych kolorach niż nasz poczciwy, dobrze wszystkim znany kalafior.
Surowiec:
liście, „róże”, sok.
Zawartość:
prowitamina A, witamina C (do 15mg%), sporo witamin z grupy B,
witamina PP, witamina K, nieco cukrów, białka, związków siarki,
fosforu, potasu, wapnia.
Działanie
i zastosowanie: takie samo jak kapusty warzywnej. Posiada poważne
znaczenie dietetyczne.
Co
mówią stare księgi?
„Odmiana
kalafiora z łodygą wyższą, liściem dłuższem, ciemniejszej
zieloności, ma szypułki gron takoż mięsiste, nieco
rozpierzchnione; na tych pęki kwiatowe są osadzone. Odmiana ta w
ogrodnictwie pod imieniem Brokółów jest znana. Brokuły są barwy
rozmaitej: modre rzymskie, białe neapolitańskie i czarne (są także
i o innych barwach, np. zielone – A.J.S.). Pierwsze z nich są
najprzedniejsze, zażywają się nie tylko skupione zawiązki kwiatu,
wespół z mięsistemi szypułkami, ale i głąbie, po zdjęciu
zwierzchniej skórki, jak szparagi. Po zebraniu zawiązek (...)
kwiatowych, łodyga puszcza wiele podobnych odrośli, które
podobnymże sposobem przyprawiają się jak szparagi. Czarnych
szypułki i zawiązki kwiatowe, pospolicie bardziej rozpierzchłe,
nie używają się, ale natomiast [spożywa się] głąbie i nerwy
liściowe.” (Józef Gerald-Wyżycki, dz. cyt. t. II , s. 214–215)
Brassica
pekinensis – Kapusta pekińska to roślina roczna tworząca
okazałe odziomkowe, owalne, pokarbowane liście, wiążące się w
wydłużone niezbyt ściśle zbite głowy. Kwiaty ma niezbyt okazałe,
żółte, przekształcające się w owoce typu łuszczyny, z
kulistymi nasionami w środku.
Występowanie:
północ Chin.
Surowiec:
liście, sok.
Zawartość:
prowitamina A, witamina C (do 15mg%), sporo witamin z grupy B,
witamina PP, witamina K, nieco cukrów, białka, związków siarki,
fosforu, potasu, wapnia.
Działanie
i zastosowanie: takie samo jak kapusty warzywnej. Posiada poważne
znaczenie dietetyczne. Spożywa się je liście (najlepiej na
surowo), bo są bogate w witaminy: C, z grupy B, prowitaminę A i
sole mineralne.
Porady zamieszone w tym leksykonie nie mają na celu zastąpienia medycznych porad lekarza. Skonsultuj się więc z nim, zanim zastosujesz propozycje tu przedstawione. Autor nie ponosi odpowiedzialności za szkody, straty lub choroby spowodowane leczeniem się na własną rękę.
