Betula
– Brzoza
Betula
pendula, vel Betula verrucosa – Brzoza brodawkowata to drzewo
dorastające do 20 metrów wysokości. Ma liście niezbyt duże,
romboidalno jajowate, błyszczące, ułożone na gałązkach
naprzemianlegle. Kwiaty zaś maleńkie zebrane w walcowate
kwiatostany. Owocem jest oskrzydlony orzeszek.
Występowanie:
umiarkowana strefa klimatyczna Europy i Azji; pokrewne gatunki
występują także i na innych terenach nawet bardzo daleko na
północy, w tundrze.
Surowiec:
liście i sok wyciekający wczesną wiosną ze zranionych konarów i
pni.
Zawartość:
W liściach występują m. in.: saponiny, nieco garbników,
flawonoidy, trójterpeny, kwasy organiczne, żywice i sole mineralne.
W soku – bardzo dużo cukru, sole mineralne
Dzianie
i zastosowanie: Nasza bohaterka jest rośliną, której właściwości
lecznicze były znane i wykorzystywane od wieków. Napar z liści (1
łyżeczkę do herbaty suszu zalać 1 szklanką wrzącej wody, parzyć
pod przykryciem 15–20 minut, przecedzić, pić w razie potrzeby 2–3
razy dziennie po 3/4 szklanki) jest specyfikiem moczopędnym,
równocześnie odkażającym drogi moczowe. Zaleca się go w
kuracjach różnych dolegliwości ze strony nerek i pęcherza
moczowego, a pomocniczo w kamicy nerkowej.
Ponieważ
działa on także napotnie, może być przyjmowany w zaziębieniu,
grypie i anginie, reumatyzmie, artretyzmie, arteriosklerozie, kamicy
nerkowej i zapaleniu pęcherza moczowego.
Odwar
z 3–4 garści suszonych liści oraz 3–4 litrów wody (gotować
pod przykryciem 3–5 minut) dodany do kąpieli ma działanie
przynoszące ulgę w bólach gośćcowych, a oprócz tego oczyszcza
skórę, działa ogólnie wzmacniająco i odświeżająco.
Medycyna
ludowa dla brzozy znajdowała o wiele bogatsze zastosowanie:
Napar
z liści przyjmowany wewnętrznie zalecany był w leczeniu
reumatyzmu.
Odwar
z tychże liści natomiast (garść suszu na 1 litr wody, gotować
pod przykryciem 3–5 minut) stosowany był do przemywania skóry
pokrytej wypryskami, krostami i liszajami.
W
przypadku tych samych chorób skórnych używano także maści
przygotowanej z jednej części młodych listków utartych na
jednolitą masę z dwiema częściami świeżego smalcu wieprzowego.
Koniecznie
wspomnieć jeszcze należy, iż nalewka z rozwijających się pączków
(1 część wagowa pączków na 3 części 40° wódki czystej;
macerować w szczelnie zamkniętym naczyniu przez dwa tygodnie) to
dość skuteczny środek mający zastosowanie w leczeniu żołądkowych
oraz stanów zapalnych jamy ustnej i dziąseł.
Co
się zaś tyczy oskoły (soku brzozowego) to działa ona ogólnie
wzmacniająco, oczyszcza organizm z rozmaitych toksyn, poprawia
przemianę materii i przeciwdziała w powstawaniu kamieni w pęcherzu
moczowym.
Co
mówią stare księgi?
Nadzwyczaj
interesujące wiadomości na temat pozyskiwania i wykorzystywania
owego soku podaje Józef Gerald-Wyżycki:
„Wiosną
przed rozwinięciem pączków ciągnie brzoza tyle soków z ziemi, iż
ten niekiedy z końców gałązek kroplami spływa. Sok ten czyli
oskoła zbiera się za pomocą małej drewnianej rynienki, która się
poniżej wywierconego od strony południowej ukośnie do góry otworu
przytwierdza; otwór ten robi się na 1–2 cali w głąb pnia
(głębszy otwór mniej daje oskoły i szkodliwy jest drzewu), a pod
rynienkę stawia naczynie, do którego oskoła spływa tak obficie,
iż z drzewa wielkiego zbiera się jej na dobę 5–10 garncy. Im
wyżej wywierca się otwory, tym lepszy będzie sok, a w mniejszej
coraz ilości; najlepszy spływa z gałęzi grubych na 2–3 cale.
Płynienie oskoły trwać może 10–14 dni, ale po tak znacznej
utracie pożywnego soku częstokroć obumiera drzewo. Bez widzialnego
uszkodzenia drzewu można puszczać z niego oskołę przez dwie doby,
po czem dziura szczelnie zatyka się drewnianym czopkiem i zamazuje
maścią z gliny i świeżego krowieńca. Sok brzozowy jest
przezroczysty i słodkawy. Za pomocą warzenia (czyli gotowania –
A.J.S.) można go doprowadzić do gęstości syropu cukrowego, a
nawet pewien rodzaj cukru otrzymać. Wieśniacy z oskoły brzozowej
za pomocą rojenia (fermentacji – A.J.S.) robią sobie nader
przyjemny słodko – kwaskowaty, chłodzący długo napój Nalana na
gniazdo octu wkrótce w tęgi zamieni się ocet. Można też z niej
robić trunek do wina szampańskiego podobny, sposobem następującym.
Weź 10 garncy świeżej oskoły, cukru funtów 8, warz to w kotle
pobielanym, aż czwarta część wywrze, zdejmując pilnie szumowiny,
przecedź przez gęste sukno i zlej do beczułki (może być balon
szklany – A.J.S.); gdy ostygnie do stopnia miernego ciepła, wlej 3
łyżki świeżych ogrzanych białych drożdży, po czem nastąpi
fermentacja, czyli rojenie; w ciągu rojenia dodaj 2 garnce starego
francuskiego albo reńskiego wina i na 4 cienkie płatki pokrajane
cytryny, odrzuciwszy z nich nasiona. Po ukończonem rojeniu, nieco
niepełna beczułka mocno się szpuntuje, i stawia w piwnicy, gdzie 4
tygodnie w zupełnej spokojności zostawać powinna; po upłynięciu
tego czasu ściąga się trunek ostrożnie, aby go nie zamącić, i
zlewa do butelek niepełno trochę; butelki korkują się, oblewają
żywicą (można oczywiście lakiem, czy nawet stearyną – A.J.S.),
i chowają w chłodnej piwnicy do użycia.
W
medycynie sok brzozowy mianowicie toczony z gałęzi ma moc
rozpuszczającą i czyszczącą krew; urynę mocno pędzi, ostrość
humorów łagodzi, leczy uparte świerzby i wyrzuty skórne, nawet
wstąpione wewnątrz skutecznie na powierzchnię ciała wyprowadza.
Nie mniej dzielny jest w affektacyach szkorbutycznych, pomocny na
kamień, uśmierza srogie boleści tej choroby, i dalsze formowanie
się kamienia dzielnie wstrzymuje. Za lekarstwo powinien używać się
świeży, na czczo, po szklance co 45 minut, aż do czterech szklanek
na dobę; przy tem chory ma używać ciągłego ruchu. Jeśli by zbyt
odymał żołądek, można go przed użyciem przegotować. Chcąc go
do zachować od zepsucia i w świeżości długi czas, zlewa się
świeży do butelek, a do każdej z nich na wierzch trochę oliwy;
tak zakorkowane chować należy w chłodnej piwnicy albo lodowni.”
(Józef Gerald-Wyżycki, dz. cyt., t. I, s. 20–22)
Inne
gatunki:
Betula
alleghaniensis – Brzoza żółta – gatunek
północnoamerykański, działanie i zastosowanie takie samo jak
brzozy brodawkowatej
Betula
lenta – Brzoza cukrowa to okazałe drzewo, dorastające do
wysokości 20–25 metrów. Korona omawianej rośliny ma kształt
piramidalny (u młodych egzemplarzy), stare brzozy cukrowe mają
korony okrągławe. Bardzo ciekawa jest barwa kory –
czerwonobrązowa, dość ciemna. Liście ma z kształtu podłużnie
jajowate, niezwykle podobne do liści grabu, stąd niekiedy nazywa
się to drzewo brzozą grabolistną. Kwiaty ma maleńkie, zebrane w
walcowate kwiatostany. Owocem jest orzeszek.
Występowanie:
wschodnia część kontynentu północnoamerykańskiego.
Surowiec:
sok wyciekający na wiosnę z naciętych gałęzi, oraz młoda kora
Zawartość:
w soku – bardzo dużo cukru, sole mineralne; w korze – m.in.:
garbniki, saponiny, kwasy organiczne i żywice.
Działanie
i zastosowanie: Żucie kory zaleca się w stanach zapalnych jamy
ustnej i dziąseł, przy paradentozie i próchnicy zębów.
Jeśli
natomiast chodzi o działanie lecznicze soku, to działa on ogólnie
wzmacniająco, poprawia przemianę materii i oczyszcza organizm z
najrozmaitszych toksyn.
Z
brzozy cukrowej pozyskuje się największe ilości najlepszego olejku
brzozowego stosowanego w kosmetyce, bardzo korzystnie wpływającego
na skórę.
Betula
nigra – Brzoza czarna – gatunek północnoamerykański,
działanie i zastosowanie takie samo jak brzozy brodawkowatej
Betula
papyrifera – Brzoza papierowa to wysokie – dorastające do 30
metrów – drzewo. Koronę ma cylindryczną, liście jajowate,
kwiaty i owoce podobne do kwiatów i liści wyżej opisach gatunków.
Korę białą.
Występowanie:
środkowowschodnie stany USA.
Surowiec:
liście.
Zawartość:
saponiny, garbniki, flawonoidy, żywice...
Działanie
i zastosowanie: Właściwości lecznicze posiadają wyłącznie
liście stosowane zewnętrznie, Odwar z 3–4 garści suszonych liści
oraz 4–4 litrów wody (gotować pod przykryciem przez 5 minut)
stosuje się do przemywania skóry pokrytej zropiałymi krostami,
wypryskami i liszajami.
Natomiast
odwar z kilku garści suszonych liści na taką samą ilość wody
(gotować pod przykryciem około 3 minut od zawrzenia) dodany do
kąpieli przynosi ulgę w bólach gośćcowych, działa ogólnie
wzmacniająco i odświeżająco.
Betula
pubescens – Brzoza omszona to albo silny i wysoki krzew, albo
drzewo osiągające do 20 metrów wysokości. Młode gałązki ma
omszone (stąd nazwa gatunkowa), a liście odwrotnie jajowate.
Maleńkie kwiaty ma zebrane w walcowate zwisające kwiatostany, wiążą
się one później po zapyleniu i zapłodnieniu w owoce typu
orzeszka.
Występowanie:
Spotkać ją można na terenie prawie całe Polski, z wyjątkiem
terenów górzystych, poza tym rośnie w północnych stronach Rosji,
w Finlandii, Szwecji, Norwegii, a nawet na Grenlandii.
Działanie
i zastosowanie: Właściwości lecznicze ma identyczne jak brzoza
brodawkowata.
Porady zamieszone w tym leksykonie nie mają na celu zastąpienia medycznych porad lekarza. Skonsultuj się więc z nim, zanim zastosujesz propozycje tu przedstawione. Autor nie ponosi odpowiedzialności za szkody, straty lub choroby spowodowane leczeniem się na własną rękę.
