Sorbus
– Jarząb
Sorbus
aucuparia – Jarzębina pospolita – jarząb pospolity.
Jarzębina to potoczna nazwa pospolitego drzewa, noszącego poprawną
botaniczną nazwę jarząbu pospolitego. Jarzębina jest niezbyt
wysokim drzewem, rzadziej silnym krzewem, o gładkim szarobrązowym
pniu. Liście ma pierzaste, złożone z 5–7 par listków i jednego
na szczycie. Listki te są kształtu jajowato lancetowatego,
zaostrzone, drobno piłkowane, w wierzchniej stronie ciemnozielone,
na spodniej o zdecydowanie jaśniejszej barwie.
Kwiaty
jarzębiny są białe, zebrane w dość duże baldachy. Gdy
przekwitną, zawiązują się z nich kuliste jagody, po dojrzeniu
przybierające przepiękną czerwonokoralową barwę.
Występowanie:
Umiarkowana strefa klimatyczna naszej półkuli. W Polsce rośnie
dziko jako podszycie w lasach iglastych i mieszanych. Poza tym bywa
chętnie sadzona w parkach, na skwerach, wzdłuż ulic i dróg.
Surowiec:
owoce.
Zawartość:
kwasy organiczne (m.in. jabłkowy), cukry, garbniki, gorycze,
flawonoidy, glikozydy, sorbozę, sorbitol, prowitaminę A, witaminy C
i P.
Działanie
i zastosowanie: Owoce posiadają dość duże znaczenie użytkowe.
Można je wykorzystywać zarówno do celów kulinarnych, jak i
leczniczych.
Po
przemarznięciu są jadalne i można je przerabiać na powidła, lub
używać do produkcji domowych win. Powidła jarzębinowe są
smaczne, a prócz tego posiadają również właściwości lecznicze.
Ich spożywanie jest wskazane w biegunce, czerwonce i kamicy nerkowej
(pomocniczo).
Dla
poprawy trawienia winno się je codziennie spożywać po 1 łyżeczce
do herbaty (nie więcej!).
Ze
względu na sporą zawartość witaminy C owoce te mogą być
wykorzystywane do leczenia szkorbutu. Ponadto nieznacznie zwiększają
wydzielanie moczu. Działają przeciwzapalnie i słabo
przeciwbiegunkowo.
Zalecane
są w wywarach (1 łyżka stołowa suchych owoców na 1 szklankę
wody, gotować pod przykryciem około 10 minut), które pije się po
1/2 szklanki 2–3 razy dziennie w nieżycie żołądka i jelit,
biegunce, zaburzeniach trawienia i pomocniczo w hemoroidach.
Medycyna
ludowa ten sam wywar zaleca jako dobry środek poprawiający pracę
serca, leczący schorzenia pęcherzyka żółciowego i wątroby,
kamicę nerkową, choroby pęcherza i żylaki.
Co
mówią stare księgi?
„Z
jagód zwyczajnem sposobem przefermentowanych, pędzi się bardzo
dobra i smaczna gorzałka; na ten cel lepsze są, gdy je mróz
zwarzy, wtenczas bowiem trzykroć więcej dają wyskoku (alkoholu –
A.J.S.) niż świeże i zdrowe. Kamczadale robią z jagód ususzonych
na mąkę, zdatną z dodatkiem mąki zbożowej do pieczenia chleba.
Powidła z nich robione posilne są i smaczne, mają też własności
ściskające, w płynieniach i dyssenteriach krwawych wielce
użyteczne; a ponieważ działają razem na drogi urynowe, przeto
chłopi w Prusiech używają jagód z pomyślnym zawsze skutkiem w
dolegliwościach z kamienia pochodzących. Uważają też je jako
środek do wzmocnienia strawności bardzo użyteczny i doświadczony,
jeżeli się po łyżeczce herbatniej codzień przez czas dłuższy
używa.” (Józef Gerald-Wyżycki, dz. cyt., t. I, s. 73)
Inne
gatunki:
Sorbus
aria – Jarząb mączny, zwany też jarząbem mąkinią
to piękne drzewo, mogące osiągać wysokość 12–15 metrów.
Liście ma pojedyncze, spodem pokryte filcowatym nalotem. Kwitnie na
biało, kwiaty ma duże, bardzo podobne do kwiatów jarzębiny. Po
przekwitnięciu wiążą się one w dość duże (do 1,5 cm średnicy)
czerwone, mączyste owoce.
Występowanie:
ród swój wiedzie z Europy Środkowej. W Polsce spotykany w górach.
Surowiec:
owoce.
Zawartość:
kwasy organiczne (m.in. jabłkowy), cukry, garbniki, gorycze,
flawonoidy, glikozydy, sorbozę, sorbitol, prowitaminę A, witaminy C
i P.
Działanie
i zastosowanie: Owoce są jadalne w postaci przetworów. Poza tym
działanie i zastosowanie takie samo jak jarzębiny, tyle że o wiele
słabsze.
Sorbus
domestica – Jarząb domowy to bliski kuzyn jarzębiny (czyli
jarząbu pospolitego). Jest to drzewo osiągające 10–12 metrów
wysokości. Jego gałązki pokrywają nieparzystopierzaste liście
złożone z jajowatych listków. Wydaje kwiaty podobne do
jarzębinowych, lecz większe. Kwiaty wiążą się (po zapyleniu i
zapłodnieniu) w owoce z kształtu gruszkowate, o żółtej barwie.
Występowanie:
Jego ojczyzną jest Azja Zachodnia, północna Afryka i południowe
krańce kontynentu europejskiego.
Surowiec:
owoce.
Zawartość:
kwasy organiczne (m.in. jabłkowy), cukry, garbniki, gorycze,
flawonoidy, glikozydy, sorbozę, sorbitol, prowitaminę A, witaminy C
i P.
Działanie
i zastosowanie: Owoce są jadalne zarówno w postaci przetworów, jak
i na surowo. Poza tym działanie i zastosowanie takie samo jak
jarzębiny.
Sorbus
scopulina – gatunek amerykański, o działaniu zbliżonym do
jarzębiny pospolitej.
Sorbus
torminalis – Jarząb brekinia – grusza głogowa – brzekinia –
brzęk, to bardzo rzadko spotykany gatunek jarzębiny, jeszcze w
XIX–wieku uważany za gatunek gruszy i noszący wówczas łacińską
nazwę: Pyrus torminalis. Jako ciekawostkę podam fakt, że do dziś
niektórzy botanicy nadal uważają tę roślinę za gatunek gruszy.
Jest to silnie rosnący krzew lub niewielkie drzewo. Liście ma
pojedyncze i ostro klapowane, okazałe, do 10 centymetrów długości.
Kwiaty brekinii są białe, zebrane w baldachy. Rodzi nieduże
brązowe biało nakrapiane owoce.
Występowanie:
Ojczyzną tej rośliny jest Azja Zachodnia i Północna Afryka,
chociaż na naturalnych stanowiskach spotkać ją można także i w
Polsce, chociaż jest to absolutny unikat, podlegający ścisłej
ochronie. I choćby z tego względu warto uprawiać omawianą
roślinę.
Surowiec:
owoce.
Zawartość:
kwasy organiczne, gorycze, garbniki, flawonoidy i witaminę P.
Działanie
i zastosowanie: zacytuję co na temat brekinii pisze Józef
Gerald-Wyżycki:
„Drzewo
to podług okolicy, stanowiska i gruntu, już to krzew 8–10 stóp,
już drzewo od 30–50 stóp wysokości, żyje przeszło lat 200.
(...) Korzenie jego grube i czerwonawe wciskają się między skały
i kamienie, szeroko się też rozchodzą, a gdy się pień zetnie,
liczne puszczają wyrostki. Kora na młodych gałązkach jest
czerwona, na pniu i starszych gałęziach brunatno–czerwonawa,
biało–kropkowana. Liście są ogonkowate, sercowate (...) Kwiaty
białe w baldaszkogrona zebrane, do jarzębinowych podobne, ukazują
się w maju; we wrześniu dojrzewa owoc jajowato–podłużny,
brunatnawy, albo brunatno–zielonawy, lśniący, biało kropkowany,
wielkości orzecha laskowego. Wraz z drzewa wzięty, jest nie do
użycia, ale gdy nieco poleży, dostaje smak dość przyjemny,
winno–kwaskowaty. Zażywają się częścią surowo, częścią
rozmaitymi sposobami przyprawione; zawsze jednak zachowują nieco
cierpkości. Tak smażą się w cukrze, albo odlężałe przecierają
się przez durszlak i z dodatkiem wody gotują na powidła, które
zaprawione troszką wina, soku cytrynowego i cukrem, wybornem są
dodatkiem do pieczystego. Z owoców można też pędzić wódkę.
Ponadto
omawiana roślina posiada również właściwości lecznicze.
Substancje
biologicznie aktywne znajdujące się w owocach są takie same jak w
owocach jarzębiny (jarząbu pospolitego), również zastosowanie i
działanie lecznicze mają podobne jak wspomniane wyżej owoce
jarzębiny. Żeby się nie powtarzać, odsyłam Czytelników do hasła
„Jarzębina”.
Porady zamieszone w tym leksykonie nie mają na celu zastąpienia medycznych porad lekarza. Skonsultuj się więc z nim, zanim zastosujesz propozycje tu przedstawione. Autor nie ponosi odpowiedzialności za szkody, straty lub choroby spowodowane leczeniem się na własną rękę.
Powrót do zakładek:
