Citrus
– Cytrusy
Rodzaj
Citrus – Cytrusy obejmuje wiele drzew i krzew owocowych,
których ojczyzną jest południowo–wschodnia Azja. Udomowienie
cytrusów miało miejsce prawdopodobnie w Chinach, już w
starożytności, ale trwałe miejsce na europejskich stołach owoce
cytrusowe zdobyły dopiero w XVI – XVII wieku, kiedy to poza
znanymi już wcześniej cytryną, cytronem i pomarańczą kwaśną
zaznajomiono się z mandarynką i pomarańczą słodką.
Bez
przesady można powiedzieć, że fascynacja owocami cytrusowymi trwa
od głębokiej starożytności po dziś dzień i to nie tylko ze
względu na ich walory użytkowe, ale chyba również dlatego, że są
one niejako symbolem egzotyki. Tylko że cytrusy nie pochodzą z
tropików, lecz z klimatu subtropikalnego, o czym nie wszyscy już
chyba wiedzą.
Światowa
kariera owoców z rodzaju Citrus trwa i nic nie wskazuje na to, że
nastąpi jej kres. Produkcja tych owoców wzrasta z roku na rok,
czego przyczyn można upatrywać w kilku czynnikach. Po pierwsze –
w doskonałym smaku i aromacie tak świeżych owoców, jak i
przetworów z nich, po drugie – w dużej zawartości witaminy C
(chociaż pod tym względem ustępują czarnym porzeczkom, czy róży),
po trzecie – w trwałości owoców okrytych grubą i odporną na
uszkodzenia skórką oraz możliwości ich transportu na duże
odległości, bez konieczności umieszczania natychmiast po zbiorze w
chłodniach, po czwarte wreszcie – w owocowaniu przez cały rok, w
przeciwieństwie do roślin sadowniczych strefy umiarkowanej, których
owoce dojrzewają raz w roku, a i to nie zawsze.
Wszystkie
gatunki z rodzaju Citrus są do siebie mniej lub bardziej podobne
kształtem owoców, liści i kwiatów. Te ostatnie zbudowane są z
niewielkiego zielonego, o kilku działkach kielicha, pięciopłatkowej
korony, białej, czasem brudnoróżowej, charakteryzującej się
intensywnym i bardzo przyjemnym zapachem, jednego masywnego słupka,
którego podstawą jest dość szeroka zalążnia, zakończonego
grubym znamieniem oraz wieńca pręcików, produkujących
jaskrawożółty pyłek.
Owoc,
który powstaje z zalążni, jest w botanicznym znaczeniu tego słowa
jagodą, zbudowaną z segmentów (wypełnionych woreczkami sokowymi i
nasionami) i okrywającej je skórki, w której można wydzielić
dwie warstwy – wierzchnią, barwy pomarańczowej, żółtej lub
czerwonawej, bogatą w olejki eteryczne i inne związki chemiczne
nadające jej gorzki smak, oraz spodnią, miękką i białą.
Bardzo
ciekawą i charakterystyczną cechą cytrusów jest ich zdolność do
partenokarpicznego (bez zapylania i zapładniania kwiatów)
zawiązywania owoców oraz tworzenia zarodników w nasionach (także
bez udziału pyłku), wyłącznie z komórek rośliny matecznej. W
przeciwieństwie do naszych drzew owocowych, z nasion których zawsze
wyrastają nowe rośliny zupełnie różne od matecznej, tutaj siewki
w bardzo wysokim procencie (około 95%) są i d e n t y c z n e z
rośliną macierzystą. W praktyce oznacza to, że cytryna czy
pomarańcza (a także inne cytrusy) wyrosła z nasienia będzie
drzewem szlachetnym, rodzącym wartościowe owoce.
Nie
znaczy to jednak, że gaje cytrusowe zakładane są z siewek. W
rejonach towarowej uprawy cytrusów istnieją szkółki, w których
siewki okulizuje się oczkami pochodzącymi z pędów wybranych,
dojrzałych już drzew. Prócz tego jest prosty – chodzi o
przyspieszenie kwitnienia i owocowania nowo zakładanych gajów. I to
o wiele lat.
Możliwe
jest również powstawanie owoców w wyniku zapylenia i zapłodnienia
kwiatów, co umożliwia hodowlę nowych odmian. Zresztą wszystkie
cytrusy łatwo krzyżują się między sobą.
O
smaku owoców cytrusowych w głównej mierze decyduje klimat, w jakim
drzewa rosną. Zbytnie upały wpływają na jego pogorszenie, dlatego
najlepsze, najwartościowsze owoce pochodzą z północnej bądź też
wysuniętej daleko na południe strefy, na której uprawa cytrusów
jest możliwa, mimo zagrażających tam przymrozków, powodujących
częstokroć poważne straty w zbiorach, a nawet w drzewostanie.
Niemniej taka trochę ryzykowna uprawa jest opłacalna z tego
względu, że owoce, jako smaczniejsze, łatwiej znajdują zbyt.
Równie
istotne jak klimat jest nawożenie. Chociaż wpływa ono na wielkość
plonu, to nadmierna ilość potasu i azotu w glebie powoduje, że
owoce są niesmaczne. Należy pamiętać, że przenawożenie szkodzi
nie tylko drzewom rosnącym w gruncie, lecz również i tym w
doniczkach (cytrusy można bardzo łatwo uprawiać w mieszkaniach).
Na
uwagę zasługują mieszańce międzygatunkowe. Chodzi tu o krzyżówki
kumkwatów, nie będących cytrusami, tworzących odrębny rodzaj
Fortunella, z cytrusami. Jest ich wiele, bowiem kumkwaty bardzo łatwo
dają się krzyżować. Rośliny powstałe w wyniku owego zabiegu
charakteryzują się przede wszystkim małym wzrostem oraz większą
odpornością na choroby i szkodniki.
Gatunki:
Citrus
aurantifolia – Lima – jest cytrusem najbardziej
przystosowanym do warunków klimatu zwrotnikowego, znoszącym
doskonale bardzo wysokie temperatury, przekraczające +40°C, jest
lima. Jej owoce, chociaż znacznie mniejsze, do złudzenia
przypominają cytryny. Zresztą mają takie samo zastosowanie, jak i
one. Różnią się jednak aromatem i smakiem oraz mają mniej kwasu
cytrynowego. Ojczyzną limy są Malaje, skąd rozpowszechniła się
na inne obszary kuli ziemskiej. Jest uprawiana głównie na
Karaibach, w Ameryce Środkowej, Australii i przede wszystkim na
Polinezji. Najpowszechniejszym sposobem rozmnażania limy jest
okulizacja.
Citrus
aurantium – Pomarańcza kwaśna wywodzi się z Azji
Południowo–Wschodniej. Jej wartość użytkowa jest mniejsza, gdyż
owoce mają gorzko–kwaśny smak i nadają się wyłącznie na
przetwory (marmolady, soki, nalewki). Ich skórka, a także i liście,
zawierają w sobie duże ilości olejków aromatycznych, stąd
chętnie są wykorzystywane przez przemysł perfumeryjny. Pomarańcza
kwaśna rozmnaża się przez okulizację na siewkach.
Citrus
aurantium ssp. bergamia – Pomarańcza bergamotka zarówno z
liści, jak i z owoców – po dojrzeniu żółtych – bardzo
przypomina cytrynę. Miąższ ma cierpkawo – kwaśny.
Wykorzystywana jest tak samo, jak pomarańcza kwaśna. Także
rozmnaża się ją jak pomarańczę kwaśną.
Citrus
grandis – Pompela to istny gigant pośród cytrusów. Rodzi
owoce o masie do 2 kg i średnicy ponad 12 cm, chociaż drzewka, na
których wyrastają, zalicza się do małych (osiągają wysokość
do 6 metrów). Owoce pompeli najbardziej przypominają budową i
wyglądem grapefruity. Podobnie jak one, mogą mieć kolor skórki i
miąższu albo żółty (najczęściej), albo różowy. Różnią się
od grapefruitów zdecydowanie smakiem, gdyż owoce pompeli nie są
gorzkie. Ojczyzną pompeli jest również Azja Południowo–Wschodnia.
Tam zresztą (w Indiach, Chinach, na Półwyspie Indochińskim i na
Malajach) są największe jej plantacje. Można ją rozmnażać
wyłącznie przez okulizację na siewkach cytrusów albo przez
odkłady powietrzne. Niezłe wyniki przynosi ablaktacja.
Citrus
limon – Cytryna jest najpopularniejszym i chyba najbardziej u
nas znanym cytrusem, a to pewnie z tej przyczyny, że trafiła do
Europy bardzo wcześnie, bo już w wieku XI, sprowadzona przez Arabów
na Półwysep Iberyjski, znajdujący się podówczas we władaniu
muzułmańskich kalifów. Chińczycy znali cytryny dużo wcześniej i
najprawdopodobniej oni wprowadzili je do uprawy. Owoce cytryny
wykorzystuje się jako dodatek do ciast, sałatek, herbaty i różnych
napojów, którym nadaje kwaśny smak i piękny aromat. Cytryna
kwitnie przez cały rok i przez cały rok zbiera się z drzew
dojrzałe owoce.
Citrus
limon var. meyeri – Cytryna Meyera – niewielkie znaczenie,
jako owoce deserowe, mogą mieć owoce tej rośliny. Są one
delikatniejsze i mniej kwaśne od powszechnie u nas znanych.
Wszystkie odmiany cytryn rozmnaża się z sadzonek, można je również
okulizować na siewkach własnych bądź innych cytrusów i szczepić
przez zbliżenie (ablaktacja).
Citrus
medica – Cytron, zwany też cedratem jest najwcześniej poznaną
przez Europejczyków rośliną z rodzaju Citrus. Pochodzi z Indii,
lecz uprawiany był na Bliskim Wschodzie już w starożytności, na
kilka wieków przed naszą erą. Z owoców cytronu wykorzystuje się
nie miąższ, którego zresztą jest bardzo mało, lecz grubą
aromatyczną skórkę. Nie nadaje się ona do użytku w stanie
świeżym, lecz dopiero po kandyzowaniu (scukrzeniu).
Cytron
ma nie tylko wartość użytkową, ale i dekoracyjną. Jest to
roślina delikatna i najbardziej wrażliwa od innych cytrusów.
Cedrat najłatwiej rozmnaża się z sadzonek. Jest jedynym cytrusem,
którego nie zaleca się na podkładki.
Citrus
mitis – Kalamondia – rośliną najbardziej spokrewnioną z
limą jest kalamondia, nosząca również miano limy filipińskiej.
Rodzi owoce bardzo małe, osiągające najwyżej 3 cm średnicy. Nie
są one spożywane jako owoce deserowe (chociaż można je jeść
świeże, bez obierania ze skórki), lecz służą do produkcji soków
i dżemów o doskonałym aromacie i smaku. Kalamondię rozmnaża się
przez okulizację na siewkach cytrusów.
Citrus
paradisi – Grapefruit – do tej pory nie znaleziono dzikiego
przodka tej rośliny i dlatego botanicy uważają, że jest on albo
mutantem pompeli, albo też jej naturalnym mieszańcem z jakimś
nieokreślonym bliżej cytrusem. Jako jedyny gatunek z całego
rodzaju, wywodzi się nie z Azji, lecz z Nowego Świata, a konkretnie
z Wysp Antylskich. Nie każdy lubi grapefruity ze względu na zawartą
w nich gorycz. Wydaje się jednak, że z czasem przyzwyczaimy się do
tego. Świadczy o tym fakt, że jeszcze około dwadzieścia lat temu
owoce te nie cieszyły się zbytnim popytem, a dziś są chętnie
kupowane. Roślina znana jest od połowy XVIII wieku. Rozmnaża się
z sadzonek i przez okulizację na siewkach cytrusów.
Citrus
reticulata – Mandarynka pochodzi z gorącego południa Chin,
gdzie została udomowiona jeszcze w starożytności. Tworzy niezbyt
wysokie drzewa, formujące symetryczne korony. Chociaż na Wschodzie
znana była od bardzo dawna, w Europie i Ameryce zaczęto ją
uprawiać dopiero na początku ubiegłego stulecia. Owoce różnych
odmian mandarynek, chociaż różniące się między sobą
wielkością, barwą skórki, a nawet miąższu, mają jedną wspólną
cechę – bardzo łatwo obiera się je ze skórki i równie łatwo
oddziela poszczególne segmenty (cząstki). W ciągu tysiącleci
wyhodowano wiele odmian mandarynek, Sukcesem najbliższych nam czasów
było uzyskanie mandarynek beznasiennych. Większość mandarynek
bardzo łatwo rozmnaża się z sadzonek.
Citrus
sinensis – Pomarańcza słodka, zwana również chińską.
Dotarła z ojczystej Południowo–Wschodniej Azji do Europy
stosunkowo późno, bowiem dopiero w połowie XVI stulecia.
Zadomowiła się tu szybko i zaczęto ją uprawiać na Półwyspie
Iberyjskim, w Italii i w Grecji. Właściwie, aż do początków
obecnego wieku nie była tak popularna i ceniona jak mandarynka,
której ogromne plantacje w Indiach, Indochinach i Chinach
południowych dostarczały owoców do Europy i Ameryki Północnej.
Obecnie pomarańcza zdecydowanie zdystansowała mandarynkę.
W
obrębie gatunku pomarańczy słodkiej wyodrębnia się trzy grupy.
Są to pomarańcze zwykłe, malinowe i pępkowe, różniące się
między sobą budową zewnętrzną bądź kolorem miąższu (a także
i skóry). Na nasz rynek najczęściej trafiają pomarańcze zwykłe,
rzadziej pępkowe.
Ciekawą
cechą tych owoców jest to, iż w fazie pełnej dojrzałości nie
zawsze zmieniają barwę skórki i często pozostają zielone. Nie
jest to żadna wada i nie świadczy o niższej wartości owoców.
Pomarańczę
słodką rozmnaża się wyłącznie przez oczkowanie na siewkach
własnych lub innych cytrusów.
Citrus
tangerina x Citrus paradisi – Tangela, to mieszaniec który
wyhodowano w wyniku skrzyżowania mandarynki o czerwonej łupinie i
takiej samej barwy miąższu, zwanej tangerynką (Citrus tangerina) z
grapefruitem. Tangela wydaje duże i aromatyczne owoce, jeszcze
smaczniejsze od pomarańcz.
Citrus
trifoliata, syn. Poncirus trifoliata – Pomarańcza trójlistkowa
pochodzi ze środkowych Chin. Jest to jedyna roślina z rodzaju
Citrus odporna na dość ostre zimy (do – 18°C) i przechodzi okres
zimowego spoczynku, zrzucając liście. Tworzy krzewy, rzadko
niewielkie drzewka, pokryte licznymi, ostrymi kolcami. Wydaje
niewielkie, omszone, niejadalne owoce.
Bardzo
łatwo krzyżuje się z innymi cytrusami i dlatego wykorzystuje się
ją w hodowli mieszańców rodzących owoce deserowe. Rośliny te są
bardziej od nich odporne na niskie temperatury. Ponadto siewki
pomarańczy trójlistkowej są używane jako podkładki, na których
szczepi się szlachetne gatunki. Pomarańcza trójlistkowa rozmnaża
się przez siew, odkłady powietrzne i sadzonki (ukorzeniają się w
niskim procencie)
Citrus
trfifoliata x Citrus sinensis – Cytranga jest mieszańcem
pomarańczy trójlistkowej i pomarańczy słodkiej. Jej owoce są
trochę mniejsze od owoców tej ostatniej, nie ustępują im jednak w
smaku. Po swoim dzikim przodku cytranga odziedziczyła większą
odporność na niskie temperatury. Z tego też względu jest chętnie
sadzona w tych rejonach, gdzie przymrozki zagrażają plantacjom.
Występowanie:
Azja Południowo–Wschodnia, Antyle, w uprawie w innych częściach
świata.
Surowiec:
owoce, kwiaty, liście, kora, drewno i nasiona.
Zawartość:
cukry, kwas cytrynowy, dużo witaminy C, a także niewielkie ilości
witamin z grupy B, witaminę D i prowitaminę A. Prócz tego pektyny,
flawonoidy i składniki mineralne (głównie miedź i potas).
Działanie
i zastosowanie: Owoce cytrusów, prócz takiego zastosowania jak
aromatyzowanie i poprawianie smaku potraw i przygotowywanie z nich
bardzo smacznych, orzeźwiających napojów, jak również spożywanie
na surowo, jako owoce deserowe niektórych z rodzajów, mają również
niewielkie znaczenie lecznicze. Ze względu na zawartość witamin w
soku świeżych owoców, można go używać do leczenia awitaminozy.
Prócz tego jeszcze pomocniczo stosować w leczeniu stwardnienia
tętnic. Takie zastosowanie dla owoców cytrusów znajduje medycyna
oficjalna. Ludowa wykorzystuje je również w żółtaczce, kamicy
moczowej, nieżycie żołądka i jelit, no i oczywiście przy
szkorbucie. Wodą z dodatkiem soku cytrusowego można płukać gardło
przy anginie, a zewnętrznie używać do leczenia wyprysków, grzybic
(w tym ostatnim przypadku wyłącznie pomocniczo), a sokiem
cytrynowym usuwać piegi.
Skórka
pozyskiwana z owoców cytrusowych stosowana była dawniej jako środek
wzmacniający żołądek i poprawiający trawienie. Wykorzystywano
też kwiaty, korę, drewno i nasiona.
Liście
uważano za dobry środek ogólnie wzmacniający i przeciwskurczowy i
stosowano je w postaci naparu (1 łyżeczka do herbaty rozdrobnionego
suszu na szklankę wrzątku, parzyć pod przykryciem 10–15 minut,
przecedzić, pić 2–3 razy dziennie po 1/4 szklanki). Nasiona
stosowane były w leczeniu malarii, kwiaty – przede wszystkim
pomarańczy – stosowano jako środek uspokajający.
Wreszcie
odwar z kory lub rozdrobnionego drewna (trocin) stosowany był jako
środek moczopędny. Miąższ owoców i naowocnię (skórkę)
mandarynki stosuje się ponadto w leczeniu dolegliwości ze strony
nerek, wątroby, pęcherzyka żółciowego i dróg żółciowych,
zapalenia sutek u kobiet karmiących, a także nowotworów piersi.
Owoce cytryny znów stosuje się również w leczeniu hemoroidów,
pomarańczy gorzkiej w depresji, zaś bergamotki do irygacji pochwy w
jej stanach zapalnych.
Porady zamieszone w tym leksykonie nie mają na celu zastąpienia medycznych porad lekarza. Skonsultuj się więc z nim, zanim zastosujesz propozycje tu przedstawione. Autor nie ponosi odpowiedzialności za szkody, straty lub choroby spowodowane leczeniem się na własną rękę.
